بێگومان لەبەركردنى قورئانى پیرۆز لە شەرعی پاكى ئیسلامدا گرنگى و بایەخێكى زۆرى پێدراوە و لەسەر زارى پێغەمبەرمانەوە ﷺ بەچەندین شێوەى جۆراو جۆر گرنگى و بایەخەكەى ڕوون كراوەتەوە، هەم لە دونایادا، هەم لەناو گۆڕ و قیامەت و بەهەشتى پانى بەریندا، خواى گەورە بەنسیبمان بكات اللهم آمين.
خواى پەروەردگار لە كتێبە پیرۆزەكەیدا وەصفى ئەو كەسانەمان بۆ دەكات، كە قورئانیان لەناو دڵەكانیاندا پاراستووە و لەبەریان كردووە، هەروەك دەفەرموێت: [ بَلْ هُوَ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ فِي صُدُورِ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَمَا يَجْحَدُ بِآيَاتِنَا إِلَّا الظَّالِمُونَ]^(١). واتــە: [بەڵكو ئەو قورئانە چەند ئایەتێكى ڕوون و ئاشكرا و پارێزراوە، لە سنگ و دڵى ئەو كەسانەدا، كە زانیاریان پێدراوە، وە ستەمكاران نەبێت، كەسێكی تر نوكۆڵى لە ئایەتەكانى ئێمە ناكات].
شێخ (عبدالرحمن السعدي) رحمه الله  لە تەفسیرەكەیدا، دەربارەى ئەوانەى ئەم قورئانە پیرۆزەیان لەدڵ و سنگیاندایە و لەبەریان كردووە، دەفەرموێت: (وهم سادةُ الخلق، وعقلاؤُهم، وأولو الألباب منهم، والكُمَّلُ منهم. فإذا كان آيات بيِّنات في صدور أمثال هؤلاء، كانوا حُجَّةً على غيرهم)^(٢). واتـە: (ئەو كەسانە گەورەى خەڵكی و عاقڵترینیانن، وە لە هەموویان ژیرترن، كامڵترینیانن، جا كە ئایەتى ڕوون و ئاشكرا لە دڵ و سنگى نمونەى ئەو كەسانەدا بووە، ئەوا دەبونە بەڵگە بەسەر غەیرى خۆیانەوە).

حوكمی لەبەركردنی قورئان
ئەم لەبەركردنى قورئانى پیرۆزەش زانایان و ئەهلى زانست باسیان لە حوكمەكەى كردووە، كە ئایا سوننەتە یان فەڕزە؟
زانایان كۆدەنگ و كۆڕایان هەیە كە حوكمى لەبەر كردنى قورئانى پیرۆز لەسەر ئومەتى ئیسلام ئەوەیە، كە فەڕزى كیفایەیە^(٣)، هەروەها لەسەر هەموو تاكێكى موسوڵمانێكیش فەڕزە كە: ئەوەندە قورئانى لەبەر بێت كە نوێژەكەى پێى دامەزراو و جێگیر ببێت، كە ئەمیشیان هەر كۆڕا و كۆدەنگى زانایانی لەسەرە.

فەزڵ ‌و گەورەییەكانی لەبەركردنی قورئان
یەكەم: پاداشتی ئەو كەسانە لە دونیادا:
1_ خواى پەروەردگار ڕێزى لێ دەنێت:
لــە (ئەبو موسا)ى (ئەشعەرى)ەوە رضی الله عنه پێغەمببەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (إِنَّ مِنْ إِجْلَالِ اللَّهِ تَعَالَى إِكْرَامَ ذِي الشَّيْبَةِ الْمُسْلِمِ، وَحَامِلِ الْقُرْآنِ غَيْرِ الْغَالِي فِيهِ^(٤) وَلَا الْجَافِي عَنْهُ^(٥)، وَذِي السُّلْطَانِ الْمُقْسِطِ)^(٦). واتە: (بەڕاستى لە گەورەیەتى خواى پەروەردگارە، ڕێز لێنانى كەسى بەتەمەن و هەڵگرى قورئان، كە زێدەڕەوی لەو قورئانەدا نەكات (لە كردەوە پێكردن و حەق پێدانى پیتەكانى لەكاتى خوێندنەوەیدا) وە خۆى لێى دوور نەخاتەوە (لە خوێندنەوەى و تێڕامان و كردەوە پێكردنى)، هەروەها كاربەدەستێكى دادپەروەر).
(حَامِلِ الْقُرْآنِ): واتــە: (هەڵگرى قورئان)، ئەمیش بە كەسێك ئەوترێ، كە قورئانى پیرۆزى لەبەر بێت و لێى تێ بگات و كردەوەشى پێ بكات^(٧).
ئیمامى (الملا على القاري) رحمه الله  لە شەرحى ئەم فەرمودەیەدا دەفەرموێت: أَيْ: (وَإِكْرَامُ قَارِئِهِ وَحَافِظِهِ وَمُفَسِّرِهِ)^(٨). واتـە: (مەبەست پێى ئەوەیە، كە: خواى پەروەردگار ڕێز دەنێت لەو كەسەى كە دەیخوێنێتەوە و ئەوەى كە لەبەرى دەكات و ئەوەش كە تەفسیرى دەكات).
ئیمامى (القرطبي) رحمه الله  فەرمویەتى: (مَنْ حفظ القرآن أو بعضه فقد علت رتبته بالنسبة إلى من لم يحفظه، فإذا أخلَّ بهذه الرتبة الدينية حتى تزحزح عنها ناسب أن يعاقب على ذلك، فإن ترك معاهدة القرآن يفضي إلى الرجوع إلى الجهل، والرجوع إلى الجهل بعد العلم شديد)^(٩).
واتـە: (بەڕاستى ئەو كەسەى هەموو قورئانى پیرۆزى یاخود هەندێكى لەبەرە پلەى بەرزە بەبەراورد بەو كەسەى لەبەرى نیە، جا كە كەمتەرخەمى كرد لەم پلە و ئاستە دینیە، تاوەكو وازى لێ هێنا ئەوكاتە شایستەیە لەسەرى سزا بدرێت، ئەگەر وازى هێنا لە خۆ خەریك كردن و هەوڵدان لەگەڵ قورئانى پیرۆز ئەوا دەیگەڕێنێتەوە بۆ پاشەكشە و نەزانى و نەفامى، وە گەڕانەوەش بۆ نەزانى لە پاش عیلم و زانست بەڵایەكى گەورەیە).

2_ پێش دەخرێت بۆ پێشنوێژى (ئیمامەت) لەنوێژدا:
بە بەڵگەى فەرمودەكەى (أبو سعید)ى (ئەنصاری) رضی الله عنه، كە گێڕاویەتیەوە، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (يَؤُمُّ الْقَوْمَ أَقْرَؤُهُمْ لِكِتَابِ اللَّهِ...)^(١٠). واتە: (كەسێك پێشنوێژى دەكات، كە لە هەموویان زیاتر قورئانى لەبەر بێت).
شێخى (ئەلبانى) رحمه الله  لە واتاى (أَقْرَؤُهُمْ)دا فەرمویەتى: (أي: أحفظهم)^(١١). واتە: (مەبەست پێى ئەو كەسەیانە، كە: زۆرترین قورئانى لەبەر بێت).
ڕیوایەتەكەى خاڵى ئیمانداران^(١٢)، هاوەڵى خۆشەویست (عَبدُالله)ى كوڕى (عُمَر) ڕەزاى خوایان لێ بێت زیاتر ئەم باسەمان بۆ شی دەكاتەوە، كە فەرمویەتى: (لَمَّا قَدِمَ المُهَاجِرُونَ الأَوَّلُونَ العُصْبَةَ - مَوْضِعٌ بِقُبَاءٍ - قَبْلَ مَقْدَمِ رَسُولِ اللَّهِ ﷺ كَانَ يَؤُمُّهُمْ سَالِمٌ مَوْلَى أَبِي حُذَيْفَةَ، وَكَانَ أَكْثَرَهُمْ قُرْآنًا)^(١٣). واتە: (كاتێك كۆمەڵێك لە كۆچكەران هاتن گەیشتن بە شوێنى (بقُبَاء) پێش گەیشتنى پێغەمبەرى خوا  ﷺ ، (سَالِم)ى مەولاى (أَبِي حُذَيْفَةَ) پێشنوێژى بۆ كردن، و ئەو لە هەموویان زیاترى قورئان لەبەر بوو).
ئەمە لەكاتێكدایە كە ئەو كۆمەڵە كەسە ئیمامى (عومەر)ى كوڕى (خطاب) وە (أبو سلمة)ى كوڕى (عبدالأسد) یشیان لەناودا بوو^(١٤)، كە بێگومان تەمەنیان لەو زیاتر بووە، و لەو شارەزاتر و چاكتر بوون، بەڵام (سَالِم)یان خستە پێشەوە بۆ ئیمامەت لەبەر ئەوەى لەوان زیاتر قورئانى لەبەر بووە، هەرچەندە ئەوكاتە مناڵ بوو، وە نزیكەى حەوت ساڵان بووە!

دووەم: فەزڵی ئەو كەسانە لەپاش مردنیان (لەناو گۆڕو ژیانی بەرزەخ)دا)
(جابر)ى كوڕى (عبدالله) رضی الله عنه دەفەرموێت: (كَانَ النَّبِيُّ ﷺ يَجْمَعُ بَيْنَ الرَّجُلَيْنِ مِنْ قَتْلَى أُحُدٍ فِي ثَوْبٍ وَاحِدٍ، ثُمَّ يَقُولُ: (أَيُّهُمْ أَكْثَرُ أَخْذًا لِلْقُرْآنِ)، فَإِذَا أُشِيرَ لَهُ إِلَى أَحَدِهِمَا قَدَّمَهُ فِي اللَّحْدِ، وَقَالَ: (أَنَا شَهِيدٌ عَلَى هَؤُلاَءِ يَوْمَ القِيَامَةِ)، وَأَمَرَ بِدَفْنِهِمْ فِي دِمَائِهِمْ، وَلَمْ يُغَسَّلُوا، وَلَمْ يُصَلَّ عَلَيْهِمْ)^(١٥).
واتە: (پێغەمبەرى خوا ﷺ شەهیدەكانى جەنگى ئوحودى دوو دوو لە یەك گۆڕدا دەناشت، وە دەیفەرمو: كامەیان قورئانى زیاترى لەبەرە، جا كاتێك ئیشارەتى بۆ كرا بۆ لاى دانەیەكیان، پێشى خست لە گۆڕەكەیدا كە لە شێوەى (لەحد) بوو، پاشان فەرموى: من شایەتى لەسەر ئەم كۆمەڵە دەدەم لە قیامەتدا، پاشان فەرمانى كرد بە دفن كردنیان بە جەستەى خوێناویانەوە و نە شۆردران، نە نوێژیشیان لەسەر كرا).
ئیمامى (ابن بطال) رحمه الله  لە شەرحى ئەم فەرمودەیەدا فەرمویەتى: (قال المهلب: وهذا خطاب للأحياء أن يتعلموا القرآن، ولا يغفلوه حين أكرم الله حملته فى حياتهم وبعد مماتهم)^(١٦). واتـە: (المهلب) فەرمویەتى: ئەمە خیتابێكە بۆ زیندوان، كە خۆیان فێری قورئان بكەن و لێی بێ ئاگا نەبن، لە كاتێكدا خواى گەورە ڕێزى ناوە لە هەڵگرى قورئان، لە ژیاندا و لە دواى مردنیشیان).

سێیەم: پاداشتی ئەو كەسانە لە قیامەتدا:
 ئەو كەسە بە ئاگرى دۆزەخ ناسوتێنرێت و خواى گەورە بە ئاگر سزاى نادات:
لە (عُقْبَة)ى كوڕى (عَامِر)ەوە رضی الله عنه پێغەمبەر ﷺ دەفەرموێت: (لَوْ جُعِلَ الْقُرْآنُ فِي إِهَابٍ ثُمَّ أُلْقِيَ فِي النَّار مَا احْتَرَقَ)^(١٧). واتـە: (ئەگەر قورئانى پیرۆز لە ناو پێستێكدا دابنرێت، پاشان هەڵبدرێتە ناو ئاگرەوە، ئەوا ناسوتێت).
زانا و پێشەواى فەرمودە شێخ (ئەلبانى) رحمه الله  لەپاش ئەوەى سەنەدى فەرمودەكە بە (حَسَن) لەقەڵەم ئەدات، لە شەرحەكەیدا دەفەرموێت: (والظاهر أن المراد ما قاله أئمة الحديث، منهم البيهقي، فقال في (الشعب) عن أبي عبد الله: (يعني: أن من حمل القرآن وقرأه: لم تمسه النار)، وأبو عبد الله: هو البوشنجي، وروى مثله في (الأسماء) عن الإمام أحمد، وإن مما لا شك فيه:أن المراد حامل القرآن وحافظه وتاليه لوجه الله تبارك وتعالى، لا يبتغي عليه جزاءٌ ولا شكوراً إلا من الله عز وجل)^(١٨).
 واتـە: (ئەوەى كە ڕوون و ئاشكرایە ئەوەیە، كە مەبەست پێى ئەوەیە، كە: پێشەوایانى فەرمودە ووتویانە، لەوانە (بيهقي) لە كتێبی ((الشعب)دا لە (أبو عبدالله)ەوە گێڕاویەتیەوە، كە فەرمویەتى: (واتاى فەرمودەكە ئەوەیە: هەر كەسێك قورئانى پیرۆزى هەڵگرت (هەڵگری بێت)، وە خوێندیەوە، ئەوا ئاگر نایسوتێنێت)،..... ئەوەش كە هیچ گومانێكى تێدا نیە ئەوەیە، كە: هەڵگری قورئان و لەبەركەر و خوێنەرەوەیەتى بە مەبەستى ڕەزامەندى خواى گەورە، وە مەبەست پێی هیچ پاداشت و سوپاسێكى خەڵكی نیە، ئیلا لە لایەن خواى پەروەردگارەوە نەبێت).
ئەمەش بەڕاستى گرنگى و بایەخى لەبەركردنى قورئانمان بۆ دەرئەخات، بەجۆرێك، كە پاداشتى كەسەكە ئەوەیە، كە خواى گەورە و میهەربان بە ئاگرى دۆزەخ نایسوتێنێت و سزاى نادات، مادام دڵى ئەو كەسە قورئانى پیرۆزى تێدایە.
هەر وەك شێخ (الملا على القاري) بەڕەحمەت بێ فەرمویەتى: (وَإِذَا كَانَ هَذَا شَأْنُهُ مَعَ هَذَا الْجِلْدِ الْحَقِيرِ الَّذِي جَاوَرَهُ فِي سَاعَةٍ، فَمَا ظَنُّكَ بِجَوْفِ الْحَافِظِ لَهُ وَجَسَدِ الْعَامِلِ بِهِ الَّذِي اسْتَقَرَّ فِيهِ أَزْمِنَةً عَدِيدَةً وَمُدَدًا مَدِيدَةً؟ فَيَكُونُ حِفْظُهُ لِخَوْفِهِ مِنْ نَارِ الْبُعْد وَالْحِجَابِ)^(١٩).
واتـە: (جا ئەگەر ئەمە حاڵى قورئان بێت لەگەڵ پێستێكى كەم نرخدا، كە بۆ ساتێك تیایدا بووە، گومانت چیە بەرامبەر سینەى قورئان لەبەرێك و جەستەیەك كە كاری پێ بەكات، كە بۆ چەندین كات و ساتى درێژخایەن تێیدا جێگیر بووە، كەوابوو قورئان لەبەركردنەكەى بەهۆى ترسانی دەبێت لە ئاگر و تاوەكو لێی دوربێت و لێی دابڕێت).

چوارەم: پاداشتى ئەو كەسانە لە بەهەشتدا:
1_ پلەى لە بەهەشتدا بەرز دەبێتەوە: كەسێك كە لە دونیادا قورئانى پیرۆزى لەبەر كردووە و دەیخوێندەوە:
لە (عَبْد الله)ى كوڕى (عَمْرو)ەوە رضی الله عنه پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (يُقَالُ لِصَاحِبِ الْقُرْآنِ اقْرَأْ وَارْتَقِ وَرَتِّلْ كَمَا كُنْتَ تُرَتِّلُ في الدُّنْيَا فإِنَّ مَنْزِلَكَ عِنْدَ آخِرِ آيةٍ تَقْرَؤُهَا)^(٢٠)(٢١). واتە: (بە دۆست و هاوەڵى قورئان دەوترێ: قورئان بخوێنەرەوە و بەرز ببەرەوە، بە لەسەرخۆیی و بەجوانى بیخوێنەرەوە، هەروەك چۆن لە دونیادا دەتخوێندەوە، بەڕاستى شوێنى تۆ لەگەڵ تەواوبونى كۆتا ئایەتدایە كەوا دەیخوێنیتەوە).
شێخى (ئەلبانی) بەڕەحمەت بێ دەربارەى ئەم فەرمودەیە دەفەرموێت: (ففيه فضيلة ظاهرة لحافظ القرآن، لكن بشرط أن يكون حفظه لوجه الله تبارك وتعالى، وليس للدنيا والدرهم والدينار، وإلا فقد قال  ﷺ : (أَكْثَرُ مُنَافِقِي أُمَّتِي قُرَّاؤُهَا)^(٢٢))^(٢٣). واتــە: (لەم فەرمودەیەدا فەزڵى ئاشكراى تێدایە بۆ ئەو كەسەى قورئانى پیرۆزى لەبەرە، بەڵام بەمەرجى ئەوەى، كە: لەبەر كردنەكەى لەبەر ڕەزامەندى خواى گەورە بێت، بۆ دونیا و درهەم و دینار لەبەرى نەكات، ئەگەر ئەوە بێت، ئەوە پێغەمبەر ﷺ فەرمویەتى: (زۆرترینى دووڕوەكانى ئومەتەكەم، قورئان خوێنەكانیەتى)).
2_ فەزڵێكى تر لە فەرمودەكەى دایكمان عائيشة علیها السلام:
دایكمان (عائیشە) دەگێڕێتەوە، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (مَثَلُ الَّذِي يَقْرَأُ القُرْآنَ، وَهُوَ حَافِظٌ لَهُ مَعَ السَّفَرَةِ الكِرَامِ البَرَرَةِ، وَمَثَلُ الَّذِي يَقْرَأُ، وَهُوَ يَتَعَاهَدُهُ، وَهُوَ عَلَيْهِ شَدِيدٌ فَلَهُ أَجْرَانِ)^(٢٤). واتـە: (نمونەى ئەو كەسەى كە قورئان ئەخوێنێتەوە و لەبەریەتى: ئەوە لەگەڵ فریشتەكاندایە^(٢٥)، نمونەى ئەو كەسەش كە قورئان ئەخوێنێتەوە و هەوڵى لەگەڵدا دەدات و خۆى ماندو دەكات و لەسەریشى قورسە: ئەوا دوو پاداشتى بۆ هەیە).

بۆ ئەم وەڵامە سود وەرگیراوە لە کتێبی : (نیعمەتی ڕەحمان لـە ڕونكردنەوەی بابەتە فیقهی ‌و عەقیدەییەكانی پەیوەست بە قورئـان) لە نوسین و ئامادەکردنى : د. هردی صدیق

(١) سورة: (العنكبوت)، الآية: (49)
(٢) تفسير السعدي: (1/633).
 هەروەها شێخ (إبن عثيمين) لە تەفسیر ئەم ئایەتە پیرۆزەدا دەفەرموێت: (أي المؤمنين يحفظونه). تفسير إبن عثيمين
(٣) الدر المختار: (1/538)، الإتقان: (1/130)، الإقناع: (1/148)، منتهى الإرادات: (1/104)، حاشية الروض المربع لابن قاسم: (2/207).
فەڕزى كیفایە: ئەوەیە، كە ئەگەر چەند كەسێك بەو كارە هەستان، ئەوا لەسەر باقی كەسانى تر ئەو فەڕزە نامێنێت.
(٤) الْغُلُوّ: التَّشْدِيدُ وَمُجَاوَزَةُ الْحَدِّ، يَعْنِي: غَيْرُ الْمُتَجَاوِزِ الْحَدَّ فِي الْعَمَلِ بِهِ وَتَتَبُّعِ مَا خَفِيَ مِنْهُ، وَاشْتَبَهَ عَلَيْهِ مِنْ مَعَانِيهِ، وَفِي حُدُودِ قِرَاءَتِهِ وَمَخَارِجِ حُرُوفه. عون المعبود: (10/365)
(٥) الْجَفَاء: أَنْ يَتْرُكَهُ بَعْدَمَا عَلِمَهُ, لَا سِيَّمَا إِذَا كَانَ نَسِيَهُ, فَإِنَّهُ عُدَّ مِنْ الْكَبَائِر.
قَالَ فِي النِّهَايَة: وَمِنْهُ الْحَدِيث: (اِقْرَءُوا الْقُرْآن وَلَا تَجْفُوا عَنْهُ) أَيْ: تَعَاهَدُوهُ وَلَا تَبْعُدُوا عَنْ تِلَاوَتِهِ، بِأَنْ تَتْرُكُوا قِرَاءَتَهُ، وَتَشْتَغِلُوا بِتَفْسِيرِهِ وَتَأوِيله، وَلِذَا قِيلَ: اِشْتَغِلْ بِالْعِلْمِ بِحَيْثُ لَا يَمْنَعُك عَنْ الْعَمَلِ، وَاشْتَغِلْ بِالْعَمَلِ بِحَيْثُ لَا يَمْنَعُك عَنْ الْعِلْم، وَحَاصِله أَنَّ كُلًّا مِنْ طَرَفَيْ الْإِفْرَاطِ وَالتَّفْرِيطِ مَذْمُومٌ، وَالْمَحْمُودُ هُوَ الْوَسَطُ الْعَدْلُ الْمُطَابِقُ لِحَالِهِ ﷺ فِي جَمِيع الْأَقْوَالِ وَالْأَفْعَالِ. عون المعبود: (10/365).
(٦) رواه أبو داود: (4843)، وحسنه النووي في (رياض الصالحين): (رقم/358)، والذهبي في (ميزان الاعتدال): (4/565)، وابن مفلح في (الآداب الشرعية): (1/434)، والعراقي في (تخريج الإحياء): (2/245) وابن حجر في (تلخيص الحبير: (2/673) والشيخ الألباني: (صحيح سنن أبي داود): (4053)، و )الترغيب): (1/ 44/ 93)، صحيح الجامع: )2199(، مشكاة المصابيح: (4972)
(٧) هەندێك لە سیفەتەكانى هەڵگرانى قورئانى پیرۆز (حامل القران):
(يَنْبَغِي لحامل الْقُرْآن أَن يعرف بليله إِذا النَّاس نائمون وبنهاره إِذا النَّاس مفطرون وبحزنه إِذا النَّاس يفرحون وببكائه إِذا النَّاس يَضْحَكُونَ وبصمته إِذا النَّاس يَخُوضُونَ وبخشوعه إِذا النَّاس يختالون، يَنْبَغِي لحامل الْقُرْآن أَن يكون باكيا مَحْزُونا حكيما حَلِيمًا سكينا وَلَا يَنْبَغِي لحامل الْقُرْآن أَن يكون جَافيا وَلَا غافلا وَلَا سخابا وَلَا صياحا وَلَا حديدا) الفوائد لابن القيم: (1/147-146) دار الكتب العلمية – بيروت.
 واتە: (پێویستە (هەڵگرى قورئان) بناسرێتەوە بە شەوەكەیدا كاتێك خەڵكى نوستون، وە بەڕۆژەكەیدا كاتێ كە خەڵكى بەڕۆژو نین، وە بە خەمگینیەكەیدا كاتێ كە خەڵكى دڵخۆشن، وە بە گریانەكەیدا كاتێ كە خەڵكى پێ دەكەنن، وە بە بێدەنگیەكەیدا كاتێ كە خەڵكى قسەدەكەن و مناقەشە دەكەن، وە بە لەخوا ترسانەكەیدا كاتێ كە خەڵكى لەخوا ناترسن.
هەروەها پێویستە (هەڵگرى قورئان) هەردەم چاو بە فرمێسك بێت و پێویستە لەسەرخۆ و دانا بێت و زانا و بێدەنگ بێ، (هەڵگرى قورئان) نابێت وشك بێت، نابێ بێئاگا بێ، نابێ دەنگ بەرز بكەنەوە و دەنگە دەنگیان هەبێت، وە نابێ كەسانێكى زۆر توند وتیژ و كەللە ڕەق بێت).
(٨) مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح: (8/3114)
(٩) فتح الباري: (8/ 704،705)
(١٠) رواه مسلم: كتاب المساجد ومواضع الصلاة، باب: من أحق بالإمامة: (1/465)، برقم: (673)
(١١) سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: (/284)
(١٢) (عَبدُالله)ى كوڕى (عُمَر) ڕەزاى خواى لێ بێت خاڵى ئیماندارانە، لەبەر ئەوەى براى (حفصة)یە، كە خێزانى پێغەمبەرى خوا بووە  ﷺ ، وە خێزانەكانى پێغەمبەریش دایكمانن.
(١٣) صحيح البخاري: (1/219)، برقم: (692)
(١٤) (هيثم)ى كوڕى (خاد)ى (الجهني) ئەم زیادەیەى ڕیوایەت كردووە و شێخ (ئەلبانی)ش رحمه الله بە صەحیحى لەقەڵەم داوە. بڕوانە: صحيح سنن أبي داود: (1/117)، برقم: (550)
(١٥) رواه البخاري، كتاب الجنائز، باب اللّحد والّق في القبر: (1/401)، رقم: (1353)
(١٦) شرح صحيح البخارى لابن بطال: (3/334)
(١٧) حسنه الألباني في سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: رقم: (3562)
(١٨) سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: (7/1522_ 1523)
(١٩) مرقاة المفاتيح شرح مشكاة المصابيح: (4/1475)
(٢٠) حديث صحيح: أخرجه ابن أبي شيبة: (30048) وأحمد: (6799) وأبو داود: (1464) والتّرمذيّ: (2914) والنّسائيّ في (فضائل القرآن): (81) وابن حبّان: (766) والحاكم: (2030) والبيهقيّ: (2/53) من طريق سفيان الثّوريّ، عن عاصم بن بهدلة، عن زرّ بن حبيش، عن عبد الله بن عمرو، به.
وقال الألباني في صحيح سنن أبي داود: (1/403): (حسن صحيح).
(٢١) سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: (750)، صحيح الجامع الصغير وزياداته: (1203).
(٢٢) سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: (5/284)
(٢٣) سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: (5/284)
(٢٤) رواه البخاري: كتاب التفسير، باب: تفسير سورة (عَبَسَ): (4/1882)، رقم: (4653)
(٢٥) بەشێك لەزانایان فەرمویانە لە پلە و پاداشتا لەئاستى فریشتەكاندایە.