حوكمى خەتم كردنى قورئانى پیرۆز لەماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا^(١)

ڕون و ئاشكرایە، كەوا خوێندنى قورئانى پیرۆز عیبادەتێكى زۆر گەورە و مەزنە و بەهۆیەوە خاوەنەكەى لە دونیادا چاكەى زۆرى بۆ دەنوسرێت و ئەو قورئانە دەبێتە شەفاعەتكار بۆى لە ڕۆژى دواییدا، هەر وەك (بەشیر)ى كوڕى (نوعمان) رضی الله عنه بۆمان دەگێڕێتەوە، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (اقْرَءُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ شَفِيعًا لأَصْحَابِهِ)^(٢). واتە: (قورئانى پیرۆز بخوێننەوە، چونكە لە رۆژى دواییدا قورئان دەبێتە شەفاعەتكار بۆ دۆستان و هاوەڵەكانى).
بەڵام دیارە قورئان خوێندنیش وەك سەرجەم پەرستشەكانى تر پێویستە بەگوێرەى سوننەت ئەنجام بدرێت و یەكبگرێتەوە لەگەڵ ئەو دینە پاكەدا كە پێغەمبەر ﷺ پێى ڕاگەیاندین و بۆى بەجێهێشتووین.
دەربارەى خوێندنەوەى قورئانى پیرۆز و خەتم كردنى لەماوەى چەند ڕۆژێكى كەمدا چەندین فەرموودەى صەحیح هاتوون، كە چۆنیەتى خەتمكردنى قورئانى پیرۆزمان بۆ دەردەخەن، لەوانە:
1_ پێغەمبەرى خوا ﷺ بە (عبدالله) ى كوڕى (عەمر)ى رضی الله عنه فەرموو: ((اقْرَأِ الْقُرْآنَ فِي كُلِّ شَهْرٍ) قَالَ قُلْتُ: إِنِّي أَجِدُ قُوَّةً، قَالَ: (فَاقْرَأْهُ فِي عِشْرِينَ لَيْلَةً) قَالَ قُلْتُ: إِنِّي أَجِدُ قُوَّةً، قَالَ: (فَاقْرَأْهُ فِي سَبْعٍ وَلَا تَزِدْ عَلَى ذَلِكَ))^(٣). واتە: ((قورئان بخوێنەرەوە و خەتمى بكە هەموو مانگێك (مانگى جارێك)، (عبدالله)ى كوڕى (عەمر) رضی الله عنه بە پێغەمبەرى ﷺ فەرموو: من تواناى لەوە زیاترم هەیە بیخوێنمەوە، ئەویش پێى فەرموو: لە ماوەى (بیست) شەودا بیخوێنە، پاشان جارێكى تر فەرموى: من تواناى لەوە زیاترم هەیە بیخوێنمەوە، ئەویش پێى فەرموو: لەماوەى (حەوت) شەودا بیخوێنەوە و لەوە زیاتر مەخوێنە).
2_ پاشان پێغەمبەرى خوا ﷺ مۆڵەتى دا لە ماوەى (پێنج) ڕۆژدا هەموو قورئانى پیرۆز بخوێنرێتەوە و خەتم بكرێت، هەر وەك بە (عبدالله)ى كوڕى (عەمر)ى فەرموو: ((اقْرَأِ الْقُرْآنَ فِي شَهْرٍ) قُلْتُ: إِنِّي أُطِيقُ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَمْ أَزَلْ أَطْلُبُ إِلَيْهِ حَتَّى قَالَ: (فِي خَمْسَةِ أَيَّامٍ))^(٤) واتە:  (( قورئان بخوێنەرەوە و خەتمى بكە هەموو مانگێك (مانگى جارێك)، (عبدالله)ى كوڕى (عومەر) رضی الله عنه بە پێغەمبەرى ﷺ ووت: من تواناى لەوە زیاترم هەیە بیخوێنمەوە، پاشان دەفەرموێت: بەردەوام داوام لێ دەكرد تا بەڵكو زیاتر بخوێنم، هەتا پێغەمبەر ﷺ  پێى فەرموو: لە ماوەى (پێنج) ڕۆژدا بیخوێنەرەوە و خەتمى بكە)).
3_ هەروەها پێغەمبەر   ﷺ مۆڵەتى داوە لەماوەى (سێ) ڕۆژدا بخوێنرێتەوە، وەك (موغەیرە) دەفەرموێت: گوێم لە (موجاهد) بوو، كە دەربارەى (عبدالله)ى كوڕى (عەمر) قسەى دەكرد و دەیفەرموو: پێغەمبەرى خوا ﷺ پێى فەرمووە: (اقْرَأ الْقُرْآنَ فِي كُلِّ ثَلاثٍ)^(٥) واتە:  قورئان بخوێنە هەموو (سێ) ڕۆژ جارێك.
4_ دەربارەى خەتم كردنى قورئانى پیرۆز لەماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا، پێغەمبەرى خوا ﷺ دەفەرموێت: (لا يَفْقَهُ مَنْ قَرَأَهُ فِي أَقَلِّ مِنْ ثَلاثٍ)^(٦). واتە: (هەر كەسێك لەماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا هەموو قورئان خەتم بكات، ئەوا لێی ورد نەبۆتەوە و لێی تێنەگەیشتوە).
ئەم فەرموودەیەش زیاتر جێگەى باسەكەمانە، كە دەبێتە بەڵگەیە لەسەر ئەوەى، كە خەتم كردنى قورئانى پیرۆز باشتر وایە بە ماوەى زیاتر لە (سێ) ڕۆژ بكرێت و لەو ماوەیە كەمتر نەبێت.
حیكمەتەكەى: ئەو كەسەى بە كەمتر لە (سێ) ڕۆژ قورئان خەتم دەكات مافى قورئان خوێندنەكەى بەتەواوى نادات و تواناى ئەوەشى نیە بیر لە ئایەتەكانى قورئان بكاتەوە و بەتەواوى لێیان تێ بگات، بەم هۆیەشەوە یەكێك لە مەبەستەكانى (مقاصد)ى قورئان خوێندنى نەهێناوەتە دی، كە بریتییە لە تێڕامان و وردبونەوە لە ئایەتەكانى قورئانى پیرۆز^(٧)، كە ئەمەش پێچەوانەى ئەو ئایەتە پیرۆزەیە، كە خواى پەروەردگار فەرمویەتى:[ أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا] ^(٨). واتە: [ئایا بۆچى ئەوانە لەئایەتەكانى قورئان ڕانامێنن و تێنافكرێن تا پەند و ئامۆژگارى لێ وەربگرن؟ بەڵكو قوفڵ لەسەر دڵیان].
هەر بۆیە بە سەنەدێكى صەحیح هاتووە كە (عبدالله)ى كوڕى (مەسعود) رضی الله عنه فەرمویەتى: (اقْرَءُوا الْقُرْآنَ فِي سَبْعٍ، وَلا تَقْرَءُوُهُ فِي أَقَلَّ مِنْ ثَلاثٍ)^(٩) واتە: (قورئان بخوێنن لە ماوەى (حەوت) ڕۆژدا، و مەیخوێننەوە بە ماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژ.
لە ووتەیەكى تریدا (عبدالله)ى كوڕى (مەسعود) رضی الله عنه فەرمویەتى: (مَنْ قَرَأَ الْقُرْآنَ فِي أَقَلَّ مِنْ ثَلَاثٍ فَهُوَ رَاجِزٌ)^(١٠) واتە: (هەر كەسێك قورئان بخوێنێتەوە و خەتمى بكات لە ماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا ئەوە وەك ئەوە وایە شیعرى خوێندبێتەوە).
لە (حذيفة)ى كوڕى (یەمان) یشەوە رضی الله عنه هاتووە، كە پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (وَمَا حَدَّثَكُمُ ابْنُ مَسْعُودٍ فَاقْبَلُوا)^(١١). واتە: (عبدالله)ى كوڕى (مەسعود) هەر شتێكى پێ ووتن بەڕاستى دابنێن و لێى وەربگرن).
ئیمامى (الذهبى) رحمه الله  لە كتێبە بەنرخەكەیدا (سير أعلام النبلاء)دا دەفەرموێت: (وَصَحَّ أَنَّهُ نَهَى أَنْ يُقْرَأَ القُرْآنُ فِي أَقَلَّ مِنْ ثَلاَثٍ)^(١٢) . واتە: (بە سەنەدى صەحیح هاتووە لە پێغەمبەرى خواوە  ﷺ ، كە نەهى كردووە لەوەى قورئانى پیرۆز لە ماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا خەتم بكرێت.
ئیمامى (ئيبن كثير) رحمه الله  دەفەرموێت: (وقد كره غير واحد من السلف قراءة القرآن في أقل من ثلاث، كما هو مذهب أبي عُبيد وإسحاق بن راهويه، وغيرهما من الخلف أيضاً)^(١٣). واتە: (بەڕاستى زیاتر لە كەسى پێشینى چاكى ئەم ئومەتە بە مەكروهى داناوە، كە  هەموو قورئانى پیرۆز بەكەمتر لە (سێ) ڕۆژ خەتم بكرێت، هەروەك چۆن ئەوە مەزهەبى (ئەبو عوبید) و (ئەبو ئیسحاق) و جگە لەوانیشە لە خەلەف).
 ئیمامى (النووي) رحمه الله  فەرمویەتى: (وقد كره جماعة من المتقدمين الختم في يوم وليلة، ويدل عليه الحديث الصحيح عن عبد الله بن عمرو بن العاص رضي الله عنهما أن النبي  ﷺ قال: (لا يَفْقَهُ مَنْ قَرَأَهُ فِي أَقَلِّ مِنْ ثَلَاثٍ)^(١٤).
واتە: (كۆمەڵێك لە زانایانى پێشو بە (مەكروه)یان داناوە خەتم كردنى قورئان لە شەو و ڕۆژێكدا، وە بەڵگەش لەسەر ئەوە: فەرموودەی صەحیحەكەى (عبدالله)ى كوڕى (عەمر)ى كوڕى (عاص)ە رضی الله عنه، كە فەرمویەتى: پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (هەر كەسێك قورئان خەتم بكات بە ماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژ، ئەوە تێ ناگات).
بێگومان لەگەڵ ئەوەشدا كەسانێك هەبوون لەماوەى كەمتر لە(سێ) ڕۆژدا قورئانیان خەتم كردووە، تەنانەت تیایاندا هەبووە لەماوەى شەو و ڕۆژێكدا، یان هەبووە لە یەك ڕكات نوێژدا هەموو قورئانى خوێندووە تەنانەت لە ناو صەحابە و تابیعینیشدا ئەوە هەبووە^(١٥).
بەڵام ئەوەى زیاتر بەگوێرەى سوننەت بێ ئەوەیە، كە لە ماوەى (مانگێك) یان (زیاتر)، (حەوت ڕۆژ)، یان (پێنج ڕۆژ) یان (سێ ڕۆژ)) قورئانى پیرۆز خەتم بكرێت، بەڵام بە كەمتر لەو ماوەیە (سێ) ڕۆژ ئەوە پێچەوانەى فەرمودە صەحیحەكانى پێغەمبەرە ﷺ وەك پێشتر باسكران.
زاناى فەرموودەناس شێخ (محمد ناصرالدين الألباني) رحمه الله  دەفەرموێت:
((ما عُلِمَ أنه ﷺ قرأ القرآن كله في ليلة قط، بل إنه لم يَرْضَ ذلك لعبد الله بن عمرو رضي الله عنهما حين قال له: (اقْرَأِ الْقُرْآنَ فِي كُلِّ شَهْرٍ) قَالَ قُلْتُ: إِنِّي أَجِدُ قُوَّةً، قَالَ: (فَاقْرَأْهُ فِي عِشْرِينَ لَيْلَةً). قَالَ قُلْتُ: إِنِّي أَجِدُ قُوَّةً، قَالَ: (فَاقْرَأْهُ فِي سَبْعٍ وَلا تَزِدْ عَلَى ذَلِكَ). ثم (رَخَّصَ له أن يقرأه في خمس). ثم (رَخَّصَ له أن يقرأه في ثلاث).
ونهاه أن يقرأه في أقل من ذلك، وعَلَّلَ ذلك في قوله له: (من قرأ القرآن في أقل من ثلاث لم يفقَهْهُ)، وفي لفظ: (لا يَفْقَهُ مَنْ قَرَأَهُ فِي أَقَلِّ مِنْ ثَلَاثٍ). ثم في قوله له: (فإنَّ لِكُلِّ عَابِدٍ شِرَّةٌ، وَلِكُلِّ شِرَّةٍ فَتْرَةٌ، فَإِمَّا إِلَى سُنَّةٍ، وَإِمَّا إِلَى بِدْعَةٍ، فَمَنْ كَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَى سُنَّتِي فَقَدِ اهْتَدَى، وَمَنْ كَانَتْ فَتْرَتُهُ إِلَى غَيْرِ ذَلِكَ فَقَدْ هَلَك)^(١٦).

بۆ ئەم وەڵامە سود وەرگیراوە لە کتێبی : (نیعمەتی ڕەحمان لـە ڕونكردنەوەی بابەتە فیقهی ‌و عەقیدەییەكانی پەیوەست بە قورئـان) لە نوسین و ئامادەکردنى : د. هردی صدیق

(١) هەرچەند ئیمە بەندەیەكى زۆر خراپین و ئەوەندە باش نیین، كە ژیانمان لەوەدا صەرف بكەین، كە لەماوەى كەمتر لە سێ ڕۆژدا قورئانى پیرۆز خەتم بكەین و بیخوێننەوە، بەڵكو ئێمە ئەهلى سەرپێچى و تاوانین، بەڵام وەك ڕونكردنەوەى حوكمێكى شەرعی باسى ئەم بابەتە ئەكەین.
(٢) صحيح مسلم: برقم: (4) بَابُ فَضْلِ قِرَاءَةِ الْقُرْآنِ، وَسُورَةِ الْبَقَرَةِ
(٣) متفق عليه: رواه البخاري: (4767) ومسلم: (1159)
(٤) أخرجه النسائي (1/326) ، وأحمد (2/195). وقال شيخ الألباني: (هذا سند صحيح على شرط الشيخين) أصل صفة صلاة النبي: (2/515) و أخرجه الطيالسي (298) مختصرا بلفظ: أمره أن يقرأ القرآن في خمس.
 وقال الشيخ محمد بن الشيخ العلامة علي بن آدم بن موسى الأتيةبي الولوي حفظه الله: (والحديث صحيح الإسناد، والله تعالى أعلم بالصواب، وإليه المرجع والمآب، وهو حسبنا، ونعم الوكيل) شرح سنن النسائي المسمى: ذخيرة العُقبى في شرح المجتبى: (325/21) .
(٥) أخرجه البخاري: (4/181 - 182) ، وأحمد: (2/198) وأخرجه أحمد: (2/188)، وابن حبان: (1/146)
(٦) رواه أبو داود: (1390) وابن ماجه: (1347)، و الترمذي: (2949) وقال الترمذي: (حديث حسن صحيح). وصححة الألباني في الصحيحة برقم: (1513) وفي صحيح أبي داود: (1257)، وقال الشيخ أحمد شاكر في تعليقه على (المسند): (6535، 6546، 6775، 6841): إسناده صحيح، وصححه الشيخ شعَيب الأرنؤوط، وقال: (إسناده صحيح). سنن أبي داود بتحقيق: شعَيب الأرنؤوط: (2/538) دار الرسالة العالمية.
(٧) لە خوێندەوەى قورئانى پیرۆزدا چەند مەبەست (مقصد)ێك هەیە، لەوانە:
1_ دەستكەوتن و بەدەستهێنانى خێرۆ پاداشتێكى زۆر بەهۆى قورئان خوێندنەوە، بە بەڵگەى فەرمودەكەى خۆشەویستمان  ﷺ ، كە لە (عَبْدُاللَّه)ى كوڕى (مَسْعُود)ەوە رچی الله عنه هاتوە، پێغەمبەرى خوا ﷺ فەرمویەتى: (مَنْ قَرَأَ حَرْفًا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ فَلَهُ بِهِ حَسَنَةٌ، وَالحَسَنَةُ بِعَشْرِ أَمْثَالِهَا، لا أَقُولُ الم حَرْفٌ، وَلَكِنْ أَلِفٌ حَرْفٌ وَلامٌ حَرْفٌ وَمِيمٌ حَرْفٌ) حديث صحيح: رواه الترمذي وقال: حديث حسن صحيح، ورواه الحاكم والدارمي: (331)، وصححه الألباني. راجع الصحيحة: (660) وصحيح الجامع: (6345).
واتە: (هەر كەسێك پیتێك لە كتێبەكەى خوا بخوێنێتەوە ئەوا چاكەیەكى بۆ دەنوسرێت، (چاكە)ش بە (دە) چاكەیە، من ناڵێم (الم) پیتێكە، بەڵكو (أَلِف) پیتێكە و (لام) پیتێكە و (ميم) پیتێكە).
 2_ تێڕامان و وردبونەوە و تێفكران لە ئایەتەكانى قورئانى پیرۆز و دەرس و پەند وەرگرتن لێیان، واتە (التدبر والتفكر)، هەر وەك خواى پەروەردگار فەرمویەتى: [أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا ] سورة: (محمد) الآية: (24) واتە: [ئایا بۆچى ئەوانە لەئایەتەكانى قورئان ڕانامێنن و تێنافكرێن تا پەند و ئامۆژگارى لێ وەربگرن؟ بەڵكو قوفڵ لەسەر دڵیان].
هەر بۆیە خوێندنەوەى هەموو قورئانى پیرۆز و خەتمكردنى لەماوەى كەمتر لە (سێ) ڕوژدا ئەم مەبەستەى خاڵى دووەم نایەنێتە جێ و كەسەكە ناتوانێت لەئایەتەكانى قورئانى پیرۆز ڕابمێنێت و تێبفكرێت و بیر بكاتەوە لێیان تا پەند و دەرس و ئامۆژگارى لێ وەربگرێت،  لەمەشەوە تێناگات لەو قورئانە پیرۆزەى كە پەروەردگارەكەى بۆى ناردووە، هەر وەك لە فەرمودەكەدا هاتوە: (لا يَفْقَهُ مَنْ قَرَأَهُ فِي أَقَلِّ مِنْ ثَلاثٍ) واتە: (هەر كەسێك لەماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا هەموو قورئان خەتم بكات، ئەوا لێی ورد نەبۆتەوە و لێی تێنەگەیشتوە).
ڕونكردنەوەیەك: بەشێك لە زانایان كە ڕێگەیان داوە بە خوێندن و خەتم كردنى قورئانى پیرۆز لەماوەى كەمتر لە (سێ) ڕۆژدا و هەروەها هەندێك لەسەلەف خۆیان بەكردەوە ئەمەیان كردوە، مەبەستیان بەدیهێنانى مەبەست (مەقصەد)ى یەكەمە، كە بریتی بوو لە: (دەستكەوتن و بەدەستهێنانى خێر و پاداشتێكى زۆر بەهۆى قورئان خوێندنەوە). والله أعلم.
(٨) سورة: (محمد) الآية: (24)
(٩) رواه سعيد بن منصور في (سننه) بإسناد صحيح كما قاله الحافظ ابن حجر في (فتح الباري): (9/78 )، أصل صفة صلاة النبي  ﷺ : (2/520)
(١٠) أخرج ابن أبي شيبة وأبو عبيد والطبراني في الكبير كما في المجمع: (2/269)
(١١) صحيح الجامع الصغير وزياداته برقم: (2511)، سلسلة الأحاديث الصحيحة وشيء من فقهها وفوائدها: (3/235) مكتبة المعارف للنشر والتوزيع، الرياض ، وقال الشيخ الألباني: (وهذا إسناد حسن رجاله كلهم ثقات رجال مسلم غير سالم أبي العلاء وهو مقبول الحديث كما قال الطحاوي)
(١٢) سير أعلام النبلاء: (7/560) دار الحديث- القاهرة
(١٣) فضائل القرآن: (1/254) مكتبة ابن تيمية
(١٤) التبيان في آداب حملة القرآن: (1/61) دار ابن حزم للطباعة والنشر والتوزيع - بيروت - لبنان
(١٥) بەڵكو بە صەحیحى هاتووە، كە خەلیفەى بڕواداران (عثمان)ى كوڕى (عفان) ڕەزاى خواى لێ بێت  هەموو قورئانى پیرۆزى لە تەنها یەك ڕكاتدا خوێندەووە و خەتمى كردووە!
ئەم ئەثەرەش زانایان باسیان كردووە و بەصەحیحیان لەقەڵەم داوە، لەوانە: شيخ الإسلام (ابن تيمية)، كە فەرمویەتى: (وقراءة القرآن في ركعة ثابت عن عثمان رچی الله عنه). منهاج السنة النبوية: (4/ 32)
(ابن كثير) رحمه الله فەرمویەتى: (وَقَدْ رُوِيَ هَذَا مِنْ غَيْرِ وَجْهٍ أَنَّهُ صَلَّى بِالْقُرْآنِ الْعَظِيمِ فِي رَكْعَةٍ وَاحِدَةٍ، عِنْدَ الْحَجَرِ الْأَسْوَدِ، أَيَّامَ الْحَجِّ). البداية والنهاية: (7/ 214)
وە شێخى (الألباني) رحمه الله ئەم ئەثهرەى بە صەحیح داناوە: (أن عثمان قرأ القرآن ليلة في ركعة). (صلاة التراويح): (98)
(١٦) أصل صفة صلاة النبي  ﷺ : (3/1062- 1063) مكتبة المعارف للنشر والتوزيع - الرياض