سەرەتا ئەم ئامێرە بۆ یەڪەم جار ساڵی 2004 لەوڵاتی "صین" بەرهەم هات و دروست ڪرا، لەڕەنگ و شێوە و ڕواڵەتدا لە جگەرەی ئاسایی دەچێت ڪە شێوازی ڪارڪردنیان بەپێی دروستڪردنیان جیاوازە هەیانە بەشەحن ڪاردەڪات هەیانە بە پاتری هەشیانە بەڪارەبا ڪە پاتری تایبەتی خۆی هەیە، وە ڪەپسولێڪ یان لەشێوەی حەپێڪ ڪە ماددەی "نیڪۆتین"ی تێدەڪرێت لەگەڵ ڪەمێڪ لەئاو وە هەندێڪ ماددە و پێڪهاتەی تر لەتام و بۆنی جیاواز وەڪ چۆن لە نێرگەلەڪاندا هەیە، ئەم جۆرە ئامێرەش بەڕێڕەوێڪی ڪارەبایی بارگاویی ڪراوە بەجۆرێڪ لەڪاتی هەڵمژینیدا ماددەڪان ڪارلێڪ دەڪەن دوڪەڵێڪ دروست دەڪات وە بەشی پێشەوەی ڤیپەڪەش سوور دەبێت وەڪ ئاماژەیەڪ بۆ ئەوەی ڪە لەجگەرەی ئاسایی بچێت، ئەم جۆرە زۆرێڪ لە وڵاتان قەدەغە و ڕێگریان ڪردووە هاوردەبکرێت بۆ ناو وڵات  چونڪە زیانی زۆرە هۆڪاری توش بونە بە مخدرات لە تلیاڪ و مادە بێهۆشڪەرەڪان هەر بۆیە هەر یەڪە لەوڵاتانی ئوستوڕالیاو ڪەنەدا و بەڕازیل و ئەرجەنتین قەدەغەیان ڪردووە ، وە لەوڵاتانی خەلیجی عەڕەبیش بەهەمان جۆر قەدەغە ڪرا دوای بەستنی ڪۆڕ و ڪۆنگرەی تەندروستی وڵاتەڪان لەلایەن دەوڵەت و وەزارەتی تەندروستیەوە ،  بەپێی ڕاپۆرت و توێژنەوەی ڕێڪخراو دەرمان و خواردەمەنی ئەمریڪی کەڕونی کردۆتەوە  ئەم ئامێرانە  "ڤیپ" جگەرەی ئەلیڪترۆنی نیڪۆتینی تێدایە لەگەڵ مادەیەڪ بەناوی " نیتروزامین" ڪە مادەیەڪە هۆڪاری ژێرپەنجەیە کە پێک هاتوە لە ماددەی " جلایڪول" پێڪهاتەیەڪی ژەهراویە  بەڪاردێت بۆ دژە بەستنی ناو ڕادێدەتری ئۆتۆمبێل و ئامێری تر .

وە بەپێی توێژینەوەی ڕێڪخراوی WHO و FDA ئەمریڪی و دامەزراوە تەندروستی یەکان ئەم جۆرە ئامێرانە نەڪ جێگرەوەی جگەرەی ئاسایی نین بەڵڪو زیانیان زۆر زیاترە، وە بەبێ گومانی نیڪۆتینی تێدایە جگە لەچەندین ماددەی تر .

وە بەپێی توێژینەوەیەڪ ڪە لەلایەن نەخۆشخانەی "سان میشیل " لە "تورونتو" ڪرا، سەرەنجام دەرڪەوتوە ڪە جگەرەی ڪارەبایی یاخود "ڤیپ" زەرەرو زیانی یەڪجار زۆری هەیە زیاتر لە جگەرەی ئاسایی بە  هۆڪاری توش بوونە بە جەڵتەی دەماغ دادەندرێت ، توێژینەوەڪە ئەوەی دەرخستوە ڪە توشبوون بە جەڵتەی مێشڪ و دەماغ بەهۆی ئەم جگەرانەوە زۆر زیاترە لە جگەرەی ئاسایی

 ڕێڪخراوی تەندروستی جیهانی ڕووی ڪردە ڕاگەیاندەڪان و پێی وتن : " هەڵەیەڪی زۆر زەق و ڕوونە ڪە بوترێت جگەرەی ڪارەبایی و ئەلیڪتڕۆنی باشترە لە جگەرەی ئاسایی  ئەم تێڕوانینە نەڪ سەدا سەد بەڵڪو %1000 هەڵەیە ، وە ئاماژەشیان بەوە ڪردووە لەناو ئەم جگەرە ئەلیڪترۆنیانەدا پێڪهاتەیەڪی تێڪەڵڪراو هەیە ڪە ڪوشندە و ژەهراوی ترە 

ئەوەی دەمێنێتەوە ئایا حوڪمی شەرعی چیە سەبارەت بە بەڪارهێنانی ئەم جۆرە ئامێرانە ؟
بێگومان حوڪمەڪەی هەمان حوڪمی جگەرەی هەیە بەڵڪو زیاتر لەوەش، هەر بۆیە بەڪارهێنان و ڪێشانی حەرام و تاوانە و ڪڕین و فرۆشتنیشی لە مارڪێت و دوڪان و بازاڕەڪان چ بەتاڪ بێت یاخود ڪۆ هەر حەرامە پێغمبەری خودا ﷺ فەرمویەتی : [  إنَّ اللَّهَ إذا حرَّمَ شيئًا حرَّمَ ثمنَهُ] رواه أبوداود 

وە فەرمویەتی : [  لا ضررَ ولا ضِرارَ ] رواه ابن ماجه
واتە: نەزیان بەخۆت بگەیەنە نە زیان بەخەڵڪیش بگەیەنە .

خوای گەورەش دەفەرمووێت:  {وَلا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ} البقرة
واتە: بەدەستی خۆتان خۆتان بەهیلاڪ و بەرەو لەناو چون مەبەن .

وە دەفەرمووێت: [ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ  إِنَّ اللَّهَ كانَ بِكُمْ رَحِيماً ] النساء 

وەچەندان دەقی تر ڪە بەڵگەیە لەسەر حەرامیەتی ئەم ڪارە ئەمە جگە لەوەی ڪە چەندین زیانی تەندروستی و ڪۆمەڵایەتی هەیە ڪه لەبەر درێژ نەبونەوەی بابەتەڪە تەنها ئەوەندەمان خستە ڕوو بۆیە لەسەر دایکان و باوکان بەڕێوبەری خوێندنگاکان و مامۆستایان گشت چین و توێژەکان بەچاوی بەرپرسیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم باسەدا بکەن وە لایەنە پەیوەندی دارەکان ڕێگری بکەن لەبڵاو بونەوەی ئەم کارە ،و دوکان و مارکێتەکانیش ماڵی خۆیان حەڕام نەکەن ئەم بابەتانە نەفرۆشن و نەیهێنن وە پێویستە دەزگاکانی ڕاگەیاندن وەک ئەرکێک هەڵسن بۆ بەرەنگار بونەوەی ئەم دیاردەیە کە کەوتۆتە ناو ڕۆڵە و نەوەکانی داهاتوی ئەم وڵاتە  .

م. ناصح حسن بیتوێنی