ڕوكنه‌كانى ڕۆژوو :
بێگومان ڕۆژوو دوو ڕوكن وپایه‌یی هه‌یه كه له‌سه‌ری بونیاد ده‌نرێت ، به‌م شێوه‌یه‌یی لای خواره‌وه :
ڕوكنی یه‌كه‌م : نیه‌ت هێنان : ئه‌وه‌ش بریتیه له مه‌به‌ست ، ویستنی شتێك ، جا نیه‌ت ومه‌به‌ست حه‌تمه‌ن ده‌بێ هه‌بن له‌ڕۆژوودا .
وه‌نیه‌تى ڕۆژووى فه‌رز ده‌بێ له‌شه‌ودا بهێنیت پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌جر .
تێبینى : نیه‌تیش جێگاى دڵه و ووتنى به زمان بیدعه‌یه و گومڕایىیه هه‌رچه‌نده هه‌ندێك له خه‌ڵكى به‌چاكیشی بزانن .
ڕوكنی دووه‌م : خۆ گرتنه‌وه له‌هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ڕۆژوو ده‌شكێنن له‌كاتی بانگی به‌یانییه‌وه تاوه‌كو ئاوا بوونی خۆر
پایە و ڕوكنەكانی ڕۆژوو
ڕوكنه‌كانى ڕۆژوو : بێگومان ڕۆژوو دوو ڕوكن وپایه‌یی هه‌یه كه له‌سه‌ری بونیاد ده‌نرێت ، به‌م شێوه‌یه‌یی لای خواره‌وه :
ڕوكنی یه‌كه‌م : نیه‌ت هێنان : ئه‌وه‌ش بریتیه له مه‌به‌ست ، ویستنی شتێك ، جا نیه‌ت ومه‌به‌ست حه‌تمه‌ن ده‌بێ هه‌بن له‌ڕۆژوودا .
وه‌نیه‌تى ڕۆژووى فه‌رز ده‌بێ له‌شه‌ودا بهێنیت پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌جر :
گه‌ر سه‌لمێنرا كه مانگى ڕه‌مه‌زان ده‌ستى پێ كردووه ، به‌بینینى مانگ به‌چاو ، یان به‌شایه‌تى دان ، یان به ته‌واو كردنى سی ڕۆژى مانگى شه‌عبان ، ئه‌و كاته پێویسته له سه‌ر هه‌موو موسوڵمانێك هه‌ر له شه‌وه‌وه ( واته : پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌جر ) نیه‌تى ڕۆژووى هه‌بێ ، له به‌ر ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌ى پێغه‌مبه‌ر ﷺ كه ده‌فه‌رمووێ : " مَنْ لَم يُجْمِع الصِّيَامَ قَبْلَ الفَجْرِ فَلا صِيَامَ لَهُ " (1)
واته : ئه‌و كه‌سه‌ى نیه‌تى ڕۆژووى نه‌بێت پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌جر ئه‌وا ڕۆژوه‌كه‌ى به‌تاڵه
تێبینى : نیه‌تیش جێگاى دڵه و ووتنى به زمان بیدعه‌یه و گومڕایىیه هه‌رچه‌نده هه‌ندێك له خه‌ڵكى به‌چاكیشی بزانن .
بوونى نیه‌ت پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌جر تایبه‌ته به‌ڕۆژووى فه‌رزه‌وه ، چونكه پێغه‌مبه‌ر ﷺ ده‌هاته لاى دایكه ( عائيشة ) ـ ڕه‌زاى خواى لێبێت ـ له ڕۆژانێك جگه له ڕۆژانى ڕه‌مه‌زان و ده‌یفه‌رموو : " هَلْ عِنْدَكُم غَذَاءٌ ؟ وَإلا فَإنِّي صَائِم " (2)
واته : له كاتى خواردنى به‌یانیاندا پێغه‌مبه‌ر ﷺ به دایكه ( عائيشة ) ى ده‌فه‌رموو : خواردنتان لا هه‌یه ؟ ئه‌گه‌ر نا ئه‌وا من به‌ڕۆژووم .
هه‌روه‌ها سه‌لمێنراوه له كرده‌وه‌ى هاوه‌ڵانى پێغه‌مبه‌ر ﷺ له وانه‌ش : ( أبي الدرداء ) و ( أبي طلحة ) و ( أبي هريرة ) و ( ابن عباس ) و ( حذيفة بن اليمان ) ، ڕه‌زاى خوا له هه‌موویان بێ ، و خواى په‌روه‌ردگار له گه‌ڵ یاندا له ژێر ئاڵاى سه‌روه‌رى كوڕانى ئاده‌م كۆمانكاته‌وه (3)
ئه‌مه له ڕۆژووى سوننه‌تدایه و به‌ڵگه‌شه له سه‌ر ئه‌وه‌ى كه بوونى نیه‌ت پێش ده‌ركه‌وتنى فه‌جر ته‌نها له ڕۆژووى فه‌رزدایه نه‌ك له ڕۆژووى سوننه‌تدا خواى پایه به‌رزیش زاناتره.
ڕوكنی دووه‌م : خۆ گرتنه‌وه له‌هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی ڕۆژوو ده‌شكێنن له‌كاتی بانگی به‌یانییه‌وه تاوه‌كو ئاوا بوونی خۆر ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه: [ فَالْآنَ بَاشِرُوهُنَّ وَابْتَغُوا مَا كَتَبَ اللَّهُ لَكُمْ وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ] البقرة 187.
واته : ئێستا بچنه لای خێزانه‌كانتان وئه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ بكه‌ن كه‌خودا بۆی نوسیون وحه‌ڵاڵی كردوون ، وبخۆن وبخۆنه‌وه تاوه‌كو سپایی ئاسمان وه‌ده‌ر ده‌كه‌وێت له‌نێو تاریكی شه‌ودا وبانگی به‌یانی ده‌دات ، پاشان ڕۆژووه‌كه ته‌واو بكه‌ن تاوه‌كو شه‌وتان به‌سه‌ردا دێت .
جا مه‌به‌ست له (الخيط الأبيض) : ڕوناكی ڕۆژه ، وه‌مه‌به‌ست له(الخيط الأسود) : تاریكی شه‌وه؛ به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌یی كه عه‌دی كوڕی حاته‌م گێڕاویه‌تیه‌وه و ده‌ڵێت : كاتێ ئه‌م ئایه‌ته دابه‌زی: [ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ]
واته : ...تاوه‌كو سپیایی ئاسمان وه‌ده‌رده‌كه‌وێت له‌نێو تاریكیدا وبانگی به‌یانی ده‌دات ، پاشان ڕۆژووه‌كه ته‌واو بكه‌ن تاوه‌كو شه‌وتان به‌سه‌ردا دێت .
عه‌دی گوتی : ئه‌ی پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم من دوو په‌تی ڕه‌ش وسپی له‌بنی سه‌رینه‌كه‌مدا داده‌نێم و شه‌و ڕۆژی پێ لێك جودا ده‌كه‌مه‌وه...!
پێغه‌مبه‌ری خواش صلی الله علیه وسلم پێی فه‌رموو : ((إنَّ وسادَك لعريضٌ إنَّما هوَ سَوادُ اللَّيلِ وبياضُ النَّهارِ))، واته : سه‌رینكه‌ی تۆ زۆر پانه ، مه‌به‌ست له‌و ئایه‌ته تاریكی شه‌و و ڕناكی ڕۆژه
و له‌گێڕانه‌وه‌ی ئیمامی بوخاری دا هاتووه :
((إنَّ وِسادَكَ إذًا لعَريضٌ: أنْ كان الخيطُ الأبيضُ والأسوَدُ تحتَ وسادَتِكَ))
واته :كه‌واته سه‌رینكه‌ی تۆ زۆر پان وفراوانه گه‌ر ڕوناكی وتاریكی ئاسمان له‌بنی سه‌رینه‌كه‌تدا بێت !
پاشان فه‌رمووی : (( إنمّا َذاكَ سوادُ الليلِ وبياضُ النهارِ )) (4)
مه‌به‌ست لێی تاریكی شه‌و و ڕوناكی ڕۆژه .
وه‌سه‌هلی كوڕی سه‌عد ده‌ڵێت : كاتێ ئه‌م ئایه‌ته دابه‌زی[حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ] البقرة 187.
واته : تاوه‌كو سپایی ئاسمان وه‌ده‌ر ده‌كه‌وێت له‌نێو تاریكیدا وبانگی به‌یانی ده‌دات ، پاشان ڕۆژووه‌كه ته‌واو بكه‌ن تاوه‌كو شه‌وتان به‌سه‌ردا دێت .
وه هێشتا : [مِنَ الْفَجْرِ]، دانه‌به‌زیبوو ، كاتێ بیان ویستایه ڕۆژو بگرن په‌تێكی ڕش وسپیان ده‌به‌سته پێیه‌كانیانه‌وه ، وشتیان ده‌خوارد تاوه‌كو په‌ته‌كانیان لێك جوودا ده‌كرده‌وه ، پاشان خوای په‌روه‌ردگار[مِنَ الْفَجْرِ] دابه‌زاند و زانیان مه‌به‌ست لێی ڕوناكی وتاریكی شه‌وه .
وه عبدالله ی كوڕی عومه‌ر رضي الله عنهما گێڕاویه‌تیه‌وه و ده‌لێت : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ((إنَّ بلالًا يؤذِّنُ بليلٍ، فَكُلوا واشربوا حتَّى يؤذِّنَ أو قالَ حتَّى تسمَعوا أذانَ ابنِ أمِّ مَكْتومٍ وَكانَ ابنُ أمِّ مَكْتومٍ رجلًا أعمى، لا يؤذِّنُ حتَّى يقولَ لَهُ النَّاسُ: أصبَحتَ )) (5) واته : بیلال به‌شه‌و بانگ ده‌دات ، بۆیه بخۆن وبخۆنه‌وه تاوه‌كو ئیبنو مه‌كتوم بانگ ده‌دات .
جا "ئیبنو مه‌كتوم" پیاوێكی نابینا بوو وبانگی نه‌ده‌دا تاوه‌كو پێی نه‌وترابایه: ((أصبحت)) واته : به‌یانییه!
وه له‌گێڕانه‌وه‌ی ئیمامی موسلیم دا هاتووه : نێوان بانگه‌كانیان زۆر نه‌بوو ، ته‌نها به‌ئه‌ندازه‌ی ئه‌وه‌نده نه‌بێت كه بیلال داده‌به‌ز و ئیبن مه‌كتوم یش سه‌رده‌كه‌وت بۆ بانگ دان .
به‌ڵام به‌نیسبه‌ت كاتی شكاندنی ڕۆژووه‌وه ، ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه به‌ڵگه‌یه له‌سه‌ری[ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ] البقرة 187.
واته : پاشان ڕۆژووه‌كانتان بگرن تاوه‌كو شه‌و دادێت .
جا كاتێ كه خۆر ئاوا ده‌بێه ئه‌وا شه‌و داهاتووه ؛ به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌یی كه عومه‌ری كوڕی خه‌تاب گێڕاویه‌تیه‌وه و ده‌ڵێت : پێغه‌مبه‌ری خوا صلی الله علیه وسلم فه‌رمووی : ((إذَا أَقْبَلَ اللَّيْلُ مِنْ هَا هُنَا. وَأَدْبَرَ النَّهَارُ مِنْ هَا هُنَا وغربتِ الشمسُ: فَقَدْ أَفْطَرَ الصَّائِمُ )) (6) (7)
واته : كاتێ كه‌شه‌و داهات له‌وێ وله‌وێوه ، وڕوناكی ڕۆژ نه‌ما له‌وێ وله‌وێوه ، وخۆر ئاوا بوو ، ئه‌وا به‌ته‌ئكید كاتی شكاندنی ڕۆژووه .
=============
(1) أخرجه أبو داود رقم : ( 2454 ) ، وابن خزيمة رقم : ( 1933 )، والبيهقي : ( 4 / 202 ) وسنده صحيح
(2) أخرجه المسلم رقم : ( 1154
(3) انظرها وتخريجها في ( تغليق التعليق ) : ( 3 / 144 ـ 147 ) .
(4) متفق عليه:البخاري،كتاب الصوم،باب قول الله تعالى: [حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ] ، ،برقم 1916،ومسلم، كتاب الصيام،باب بيان أن الدخول في الصوم يحصل بطلوع الفجر...،برقم 1090.
(5) صحيح البخاري ٢٦٥٦
(6) متفق عليه: البخاري، كتاب الصوم، باب متى يحل فطر الصائم، برقم 1954، ومسلم،كتاب الصيام،باب بيان وقت انقضاء الصوم وخروج النهار،برقم 1100.
(7) ومعنى فقد أفطر الصائم: أي أنه صار في حكم المفطر، وإن لم يأكل ولم يشرب، وقيل: معناه: أنه دخل في وقت الفطر، وجاز له أن يفطر، كما قيل: أصبح الرجل: إذا دخل في وقت الصبح، وكذلك أمسى، وأظهر.[جامع الأصول لابن الأثير، 6/372].
حوکمی ڕۆژووی ئافرەتێک پێش فەجر پاک بوویەوە و دوای فەجر غوسلی کردیەک نیەت بەسە بۆ ڕۆژوو گرتنى تەواوی مانگى ڕەمەزانجگە لە ڕۆژووى مانگى ڕەمەزان کە فەرزە چەند جۆرى تر ڕۆژوو هەیە و کامانەن؟شەرت و مەرجەكانی ڕۆژوو چین و ڕۆژوو لەسەر چ کەسێک فەرزە و چ کەسێک ڕۆژووى لەسەر نیە؟ پایە و ئەرکانەکانی ڕۆژوو
