شه‌ڕته‌كانی واجب بوونی ڕۆژوو شه‌ش دانه‌ن کە بریتین لە :
یه‌كه‌م : موسوڵمان بوون ، كه‌پێچه‌وانه‌كه‌ی كافر بوونه ، جا كه‌سی كافر ڕۆژووی له‌سه‌ر واجب نی یه وگه‌ر بیشی گرێت لێی وه‌رناگیرێت .
دووه‌م : بالغ بوون ، واته : بۆ واجب بوونی ڕۆژوو مه‌رجه كه‌سه‌كه گه‌وره وبالغ بێت ، چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر منداڵ واجب نی یه تاوه‌كو بالغ ده‌بێت .
سێیه‌م : عاقڵ بوون ، واته : بۆ واجب بوونی ڕۆژوو مه‌رجه كه‌سه‌كه عاقڵ بێت ؛ چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر شێت واجب نی یه .
چوارەم : توانا ، واته : بۆ واجب بوونی ڕۆژوو مه‌رجه كه‌سه‌كه توانای ڕۆژوو گرتنی هه‌بێت ؛ چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر كه‌سێك واجب نی یه كاتێ كه نه‌خۆشه .
پێنجه‌م : له‌ماڵ بوون ، چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر كه‌سێك واجب نی یه كاتێ كه له‌سه‌فه‌ردایه تاوه‌كو ده‌گه‌ڕێته‌وه .
شه‌شه‌م : نه‌بوونی یه‌كێك له‌ڕێگریه‌كانی به‌ڕۆژوو بوون ، چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر ئافره‌تێك واجب نی یه كاتێ كه منداڵی بووه وهێشتا پاك نه‌بۆته‌وه ، ویاخود كاتێ كه‌له‌سوڕی مانگانه‌دایه .
شه‌ڕته‌كانی واجب بوونی ڕۆژوو شه‌ش دانه‌ن : ڕۆژوو واجبه له‌سه‌ر هه‌موو موسوڵمانێكی بالغ ، وعاقڵ ، به‌توانا ، له‌ماڵ بێت ، واته : له‌سه‌فه‌ردا نه‌بێت ، یه‌كێك له‌ڕێگرییه‌كانی ڕۆژوو نه‌بێته ڕێگر له‌به‌رده‌م به‌ڕۆژوو بوونیدا ، به‌م شێوه‌یه‌یی لای خواره‌وه :
مه‌رجی یه‌كه‌م : موسوڵمان بوون ، كه‌پێچه‌وانه‌كه‌ی كافر بوونه ، جا كه‌سی كافر ڕۆژووی له‌سه‌ر واجب نی یه وگه‌ر بیشی گرێت لێی وه‌رناگیرێت ؛ به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه[وَمَا مَنَعَهُمْ أَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ إِلَّا أَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللَّهِ وَبِرَسُولِهِ]سورة التوبة، الآية: 54
واته : هیچ شتێك نه‌بووه ڕێگر له‌به‌رده‌م قه‌بوڵ بوونی به‌خشینه‌كانیاندا ته‌نها ئه‌وه نه‌بێت كافر بوون به‌خودا وبه‌پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی ﷺ .
وه‌ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه : [ وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَنْثُورًا] سورة الفرقان، الآية: 23
واته : ئه‌و كرده‌وانه‌ی كه بێباوه‌ڕان ئه‌نجامیان ده‌دا كردمان به‌تۆز ودامان به‌ده‌می باوه .
به‌ڵام ئه‌و بزانرێت كه كاتێ كه‌سێكی كافر موسوڵمان ده‌بێ واجب نی یه له‌سه‌ری ڕۆژووه‌كه‌ی بگرێته‌وه ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه: [ قُلْ لِلَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ مَا قَدْ سَلَفَ] سورة الأنفال، الآية: 38
واته : به‌بێباوه‌ڕان ڕابگه‌یه‌نه گه‌ر موسوڵمان بن خودا له‌و تاوانانه‌یان خۆش ده‌بێت كه‌پێشتر كردوویانه .
به‌ڵام كه‌سی كافر سزا ده‌درێت له‌سه‌ر ئه‌نجام نه‌دانی شه‌رائیعه‌كانی ئیسلام ؛ چونكه ئه‌و پێویسته له‌سه‌ری ئه‌سڵ وفروعه‌كانی ئیسلام كه بابه‌تی عه‌قیده وپه‌رستنه جێ به‌جێ بكات به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه كه‌كاتێ ئه‌هلی به‌هه‌شت پرسیار له‌دۆزه‌خیه‌كان ده‌كه‌ن : [ مَا سَلَكَكُمْ فِي سَقَرَ (42) قَالُوا لَمْ نَكُ مِنَ الْمُصَلِّينَ (43) وَلَمْ نَكُ نُطْعِمُ الْمِسْكِينَ (44) وَكُنَّا نَخُوضُ مَعَ الْخَائِضِينَ (45) وَكُنَّا نُكَذِّبُ بِيَوْمِ الدِّينِ (46) حَتَّى أَتَانَا الْيَقِينُ (47)]سورة المدثر .
واته : چ شتێك وای لێكردن بچنه دۆزه‌خه‌وه ؟ گوتیان ئێمه له‌نوێژ خوێنان نه‌بووین ، وخواردنمان به‌هه‌ژاران نه‌ده‌دا ، وئێمه له‌گه‌ڵ ئه‌و كه‌سانه‌دا كه‌باسی شتی پوچ وباتڵیان ده‌كرد ڕۆچوو بووین ، وئێمه ڕۆژی دوایمان به‌درۆ ده‌زانی ، تاوه‌كو مردنمان پێ گه‌یشت .
ئه‌گه‌ر كه‌سێكى بێ باوه‌ڕ له ناو ڕۆژێك له ڕۆژه‌كانى ڕه‌مه‌زاندا موسڵمان بوو ئه‌وا له‌و كاته‌وه فه‌رمانى پێ ده‌گرێ كه خۆى بگرێته‌وه له خواردن و خواردنه‌وه و هه‌موو ئه‌و شتانه‌ى ڕۆژوو پوچه‌ڵ ده‌كاته‌وه ، چونكه له كاتى موسڵمان بوونیه‌وه ده‌چێته ڕیزى ئه‌و كه‌سانه‌وه كه ڕۆژوویان له‌سه‌ر فه‌رزه .
مه‌رجی دووه‌م : بالغ بوون ، واته : بۆ واجب بوونی ڕۆژوو مه‌رجه كه‌سه‌كه گه‌وره وبالغ بێت ، چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر منداڵ واجب نی یه تاوه‌كو بالغ ده‌بێت ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌یی كه عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب گێڕاویه‌تیه‌وه وده‌ڵێت : به پێغه‌مبه‌ر ﷺ فه‌رمووی : ((رُفع القلم عن ثلاثة : عن المجنون المغلوب على عقله حتى يفيق، وعن النائم حتى يستيقظ، وعن الصبي حتى يحتلم)) (1). واته : قه‌ڵه‌می ته‌كلیف له‌سه‌ر سێ كه‌س هه‌ڵگیراوه :
له‌سه‌ر شێت تاوه‌كو چاك ده‌بێت ودێته سه‌ر خۆی ، وله‌سه‌ر كه‌سی نوستوو تاوه‌كو به‌خه‌به‌ر دێت ، وله‌سه‌ر منداڵ تاوه‌كو بالغ ده‌بێت .
به‌ڵام دایك وباوكی منداڵ فه‌رمان به‌منداڵ ده‌كه‌ن به‌ڕۆژوو بێت گه‌ر منداڵه‌كه له‌توانایدا هه‌بوو ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه : (عَنِ الرُّبَيِّعِ بِنْتِ مُعَوِّذِ بْنِ عَفْرَاءَ رضي الله عنه قَالَتْ:
أَرْسَلَ رَسُولُ اللَّهِ ﷺ غَدَاةَ عَاشُورَاءَ إِلَي قُرَي الْأَنْصَارِ الَّتِي حَوْلَ الْمَدِينَةِ:
(مَنْ كَانَ أَصْبَحَ صَائِمًا فَلْيُتِمَّ صَوْمَهُ، وَمَنْ كَانَ أَصْبَحَ مُفْطِرًا فَلْيُتِمَّ بَقِيَّةَ يَوْمِهِ). فَكُنَّا بَعْدَ ذَلِكَ نَصُومُهُ وَنُصَوِّمُ صِبْيَانَنَا الصِّغَارَ مِنْهُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ تعالي، وَنَذْهَبُ إِلَي الْمَسْجِدِ فَنَجْعَلُ لَهُمُ اللُّعْبَةَ مِنَ الْعِهْنِ، فَإِذَا بَكَي أَحَدُهُمْ عَلَي الطَّعَامِ أَعْطَيْنَاهَا إِيَّاهُ عِنْدَ الْإِفْطَارِ ). (2)
واته : روبه‌ییعی كچی موعه‌وه‌ذی كوڕی عه‌فراء خوای لێ ڕازی بێت ده‌ڵێت : پێغه‌مبه‌ر ﷺ به‌ره‌به‌یانی ڕۆژی عاشورا خه‌ڵكێكی نارد بۆ دێهاته‌كانی ئه‌نساڕ كه‌له‌ده‌وری مه‌دینه بوون وفه‌رمووبووی كه بڵێن :
(ئه‌وه‌ی به‌ڕۆژوه باڕۆژوه‌كه‌ی ته‌واو بكات, ئه‌وه‌ی به‌ڕۆژو نییه باهیچ نه‌خوات, تا ئێواره )، ئیتر ئێمه دوای ئه‌وه ئه‌و ڕۆژه‌مان ده‌گرت و مناڵه ورده‌كانیشمان به‌ڕۆژو ده‌بوون ئه‌وه‌یان كه‌خوا بیویستایه. ئه‌وسا ده‌چوین بۆ مزگه‌وت و یاریمان له‌خوری بۆ دروست ده‌كردن ئه‌گه‌ر یه‌كێكیان بۆ خواردن بگریایه ئه‌وه یاریه‌كه‌مان ده‌دایه تا كاتی به‌ربانگ ده‌هات .
مه‌رجی سێیه‌م : عاقڵ بوون ، واته : بۆ واجب بوونی ڕۆژوو مه‌رجه كه‌سه‌كه عاقڵ بێت ؛ چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر شێت واجب نی یه تاوه‌كو عه‌قڵی ده‌گه‌ڕێته‌وه و دێته هۆشی خۆی ؛ به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌یه : ((رفع القلم عن ثلاثة: عن المجنون المغلوب علي عقله حتى يفيق، وعن النائم حتي يستيقظ، وعن الصبي حتى يحتلم))(3)
واته : قه‌ڵه‌می ته‌كلیف له‌سه‌ر سێ كه‌س هه‌ڵگیراوه :
له‌سه‌ر شێت تاوه‌كو چاك ده‌بێت ودێته سه‌ر خۆی ، وله‌سه‌ر كه‌سی نوستوو تاوه‌كو زه‌خه‌به‌ر دێت ، وله‌سه‌ر منداڵ تاوه‌كو باڵغ ده‌بێت .
مه‌رجی چوارەم : توانا ، واته : بۆ واجب بوونی ڕۆژوو مه‌رجه كه‌سه‌كه توانای ڕۆژوو گرتنی هه‌بێت ؛ چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر كه‌سێك واجب نی یه كاتێ كه نه‌خۆشه تاوه‌كو چاك ده‌بێته‌وه ، جا كاتێ كه‌چاك بووه‌وه پێویسته بیگرێته‌وه ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه :
( فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ) سورة البقرة، الآية: 185.
واته : خۆ ئه‌گه‌ر كه‌سێك له ئێوه نه‌خۆش بوو یان له سه‌فه‌ردا بوو با به ئه‌ندازه‌ی ئه‌و ڕۆژانه‌ی بۆی نه‌گیراوه له ڕۆژانێكی تردا بیانگێڕێته‌وه .
جا نه‌خۆشی و نه‌توانین دوو جۆره :
ٲ-نه‌خۆشیه‌ك كه‌ئومێدی چاك بوونه‌وه‌ی هه‌یه ، ئائه‌مه‌یه كه له‌ئایه‌ته‌كه‌دا باسكراوه .
بێگومان ئه‌م جۆره نه‌خۆشه كاتێ كه چاك ده‌بێته‌وه پێویسته له‌سه‌ری ڕۆژووه‌كه‌ی بگرێته‌وه .
ب- نه‌توانین ونه‌خۆشیه‌ك كه‌به‌رده‌وامه وئومێدی چاك بوونه‌وه‌ی لێ ناكرێت ، وه‌ك كه‌سی پیر و نه‌خۆشی درێژ خایه‌ن كه‌ناتوانێ ڕۆژوو بگرێت ، ئه‌وا پێویسته له‌سه‌ری فیدیه بدات ، بۆ هه‌ر ڕۆژێك خواردنی هه‌ژارێك بدات .(4)
مه‌رجی پێنجه‌م : له‌ماڵ بوون ، چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر كه‌سێك واجب نی یه كاتێ كه له‌سه‌فه‌ردایه تاوه‌كو ده‌گه‌ڕێته‌وه ، جا كاتێ كه‌گه‌ڕایه‌وه پێویسته بیگرێته‌وه ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزه : ( فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ) سورة البقرة، الآية: 185.
واته : خۆ ئه‌گه‌ر كه‌سێك له ئێوه نه‌خۆش بوو یان له سه‌فه‌ردا بوو با به ئه‌ندازه‌ی ئه‌و ڕۆژانه‌ی بۆی نه‌گیراوه له ڕۆژانێكی تردا بیانگێڕێته‌وه .
مه‌رجی شه‌شه‌م : نه‌بوونی یه‌كێك له‌ڕێگریه‌كانی به‌ڕۆژوو بوون ، چونكه ڕۆژوو له‌سه‌ر ئافره‌تێك واجب نی یه كاتێ كه منداڵی بووه وهێشتا پاك نه‌بۆته‌وه ، ویاخود كاتێ كه‌له‌سوڕی مانگانه‌دایه ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه: (( ...أليست إذا حاضت لم تُصلِّ ولم تَصُمْ؟ فذلك من نقصان دينها ))(5)
واته : ئایا ئافره‌ت كاتێ ده‌كه‌وێته سوڕی مانگانه‌وه واز له‌ڕۆژوو ونوێژ كردن ناهێنێت ؟ ئائه‌وا ناته‌واوی ئاینه‌كه‌یتی .
جا كاتێ دوای ڕه‌مه‌زان و كاتێ كه‌پاك ده‌بێته‌وه پێویسته ڕۆژووه‌كه‌ی بگرێته‌وه ، به‌به‌ڵگه‌ی ئه‌م فه‌رمووده‌یه‌یی عائشه رچی الله عنها كه‌ده‌ڵێت : ((كان يصيبنا ذلك فنؤمر بقضاء الصوم ولا نؤمر بقضاء الصلاة )) (6)
واته : كاتێ ئێمه بكه‌وتینایه‌ته سوڕی مانگانه‌وه (له‌ڕه‌مه‌زاندا) ، فه‌رمانمان پێده‌كرا به‌گرتنه‌وه‌ی ڕۆژوو ، به‌ڵام فه‌رمانمان پێنه‌ده‌كرا به‌گێڕانه‌وه‌ی نوێژ .
=============
(1) أبو داود، كتاب الحدود، باب في المجنون يسرق أو يصيب حداً، برقم 4401، ورقم 4402، والترمذي، كتاب الحدود، باب ما جاء فيمن لا يجب عليه الحد، برقم 1423، وابن ماجه، كتاب الطلاق، باب طلاق المعتوه والصغير والنائم، برقم 2041 ، ورقم 2042، وقد ثبت من حديث عائشة رضي الله عنها، عند أحمد، 6/100 ، 104، وأبي داود، برقم 4398، والنسائي، 6/156، والحاكم،2/59،
وقال: صحيح على شرط مسلم، ووافقه الذهبي، وصححه الألباني في إرواء الغليل، 2/4، برقم 297.
(2) بخاري / الصوم/ ١٨٥٩ .
(3) ( أبو داود،برقم 4401،والترمذي،برقم 423، وابن ماجه، برقم 2041، وصححه الألباني في إرواء الغليل، برقم 297، وتقدم تخريجه في الشرط الثاني: البلوغ.).
(4) انظر: الشرح الممتع، لابن عثيمين، 6/333، ومجوع الفتاوى له، 19/79.
(5) البخاري، برقم 304
(6) مسلم، برقم 335
حوکمی ڕۆژووی ئافرەتێک پێش فەجر پاک بوویەوە و دوای فەجر غوسلی کردڕوكنەكانی ڕۆژوو چین کە ڕۆژووى لەسەر بنیات دەنرێت و بێ ئەوە ڕۆژووەکەت دروست نابێ؟ ڕوكنەكانی ڕۆژوو کامانەن ؟ وە ئایا پێناسەی ڕوكن چیە؟وە ڕۆژوو چەند ڕوكنی هەیە؟مەرجەکانی ڕۆژووجگە لە ڕۆژووى مانگى ڕەمەزان کە فەرزە چەند جۆرى تر ڕۆژوو هەیە و کامانەن؟
