نەخۆشى یەكێكە لەو حاڵەتانەى كە خواى پەروەردگار لە شەریعەتى ئیسلامدا كۆمەڵێك ئەحكامى تایبەتى بۆ داناوە، كە بریتین لە كۆمەڵێك ڕوخسەت و ئاسانكارى، بەهۆیەوە نەخۆش دەتوانێت سودمەند بێت لێیان و فەرمانە شەرعیەكانى خواى گەورە ـ جل جلاله ـ بەو شێوازە ئاسانانە جێبەجێ بكات كە بۆى دانراوە و لە قورئان و سوننەتدا بۆى ڕونكراوەتەوە.
بەڕاستى ئەمەش بریتیە لەو ئاسانكاریەى كە خواى گەورە و میهرەبان دەربارەى فەرمویەتى: [يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ](1) واتە: (خواى گەورە ئاسانكاری و كارئاسانى بۆ ئێوە دەوێت، وە قورسى و ناڕەحەتى بۆ ئێوە ناوێت).
هەر بۆیە حیكمەت و نیعمەتى خواى پەروەردگار بریتیە لە ئاسانكارى بۆ بەندەكانى، نەك قورسى و ناڕەحەتى لەسەر بەندەكانى.
یەكێك لەو ئاسانكاریانەش، كە لەشەریعەتى ئیسلامدا بۆ كەسانى نەخۆش كراوە، بریتیە لە مۆڵەتدان بە كۆكردنەوەى نوێژى نیوەڕۆ و عەسر بەیەكەوە، وە نوێژى مەغریب و عیشا بەیەكەوە لەكاتی پێویستدا.
با بزانین نەخۆش كێ یە؟ كە بۆى هەیە نوێژەكانى كۆبكاتەوە لەبەر هۆكارى نەخۆشیەكەى: 
پێشەوا (ابن عثيمين) ـ رحمه الله ـ  لە پێناسەى (نەخۆش)دا فەرمویەتى:

(فالمريض: هو الذي اعتلت صحته، سواء كانت في جزء من بدنه أو في جميع بدنه)(2).

واتە: (نەخۆش: ئەو كەسەیە، كە تەندروستى تێك چووە، جا یەكسانە لە بەشێكى لاشەیدا بێت یان لە هەموو لاشەیدا بێت).
ئەمە پێناسەیەكى گشتى بوو بۆ كەسێك، كە پێى دەوترێت (نەخۆش)، جا ئەو نەخۆشەى، كە بەهۆى نەخۆشیەكەوە نەتوانێت یان قورس و گران بێت لەسەرى هەموو نوێژەكانى لەكاتى خۆیدا بكات، بۆى هەیە هەردوو نوێژى نیوەڕۆ و عەسر بەیەكەوە كۆبكاتەوە، وە هەردوو نوێژى مەغریب و عیشا بەیەكەوە كۆبكاتەوە، ئەمەش كارئاسانیە لەبەر نەخۆشیەكەى.
هەر وەك (ابن قدامة) ـ رحمه الله ـ  لەم بارەیەوە دەفەرموێت:

(وَالْمَرَضُ الْمُبِيحُ لِلْجَمْعِ هُوَ مَا يَلْحَقهُ بِهِ بِتَأْدِيَةِ كُلِّ صَلَاةٍ فِي وَقْتِهَا مَشَقَّةٌ وَضَعْفٌ)(3).

واتە: (ئەو نەخۆشەى، كە بۆى هەیە نوێژەكانى كۆبكاتەوە، ئەو كەسەیە، كە بەهۆى نەخۆشیەكەیەوە ناتوانێ هەموو نوێژەكانى لەكاتى خۆیدا بكات، لەبەر قورسى و ناڕەحەتى و لاوازى).
نمونەى ئەو نەخۆشیانەش زۆرن، كە نەخۆش خۆى دەزانێت كام جۆرە نەخۆشیە قورسە لەسەرى بۆ ئەنجامدانى هەموو نوێژەكانى لەكاتى خۆیدا، لەم جۆرە نەخۆشیانەش، وەك هەندێك جۆرى شێرپەنجە و هەندێك حاڵەتى پێش و پاش نەشتەرگەرى(4)، یاخود ئەو نەخۆشانەى كە شۆردنى گورچیلەیان بۆ دەكرێت(5)، هەروەها ئافرەتى (مُستحاضة)(6) و ئەو كەسەش دەگرێتەوە، كە نەخۆشى میز ڕانەگرتن (میزە چركە_ سلس البول)(7)ى لەگەڵدایە.

بەڵگەكان لەسەر كۆكردنەوەى نوێژ لەكاتى نەخۆشیدا
بەڵگەكان زۆرن لەسەر دروستێتى كۆكردنەوەى نوێژەكان بۆ كەسى نەخۆش، ئەمانەش بەشێكن لەو فەرمودانە:
1_ فەرمودەكەى ئیمامى (ابن عباس) ـ رضي الله عنه ـ ، كە دەفەرموێت: ((جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ  ـ ﷺ ـ بَيْنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ بِالْمَدِينَةِ مِنْ غَيْرِ خَوْفٍ وَلَا مَطَرٍ ولا سفر)، فَقِيلَ لِابْنِ عَبَّاسٍ: مَا أَرَادَ إِلَى ذَلِكَ؟ قَالَ: أَرَادَ أَنْ لَا يُحْرِجَ أُمَّتَهُ)(8). واتە: (پێغەمبەرى خوا ـ ﷺ ـ  نوێژى نیوەڕۆ و عەسر، وە نوێژى ئێوارە و خەوتنانى كۆكردەوە لەناو مەدینەدا، بەبێ ترس و بەبێ باران و بەبێ سەفەر، بە ئیبن عباس  ـ رضي الله عنه ـ وترا: ئایا مەبەستى چی بووە؟ فەرمووى: مەبەستى ئەوە بوو كە ئومەتەكەى نەخاتە ناڕەحەتی و بارگرانیەوە).
شێخ (ابن باز) ـ رحمه الله ـ فەرمویەتى:

(الصواب حمل الحديث المذكور على أنه ـ ﷺ ـ  جمع بين الصلوات المذكورة لمشقة عارضة ذلك اليوم من مرض غالب أو برد شديد أو وحل ونحو ذلك، ويدل على ذلك قول ابن عباس لما سئل عن علة هذا الجمع قال: (لئلا يحرج أمته) وهو جواب عظيم سديد شاف)(9).

واتە: (ڕاست ئەوەیە كە فەرمودەى باسكراو حەمل بكرێتە سەر ئەوەى كە پێغەمبەرى خوا ـ ﷺ ـ  ئەو نوێژانەى كۆكردوەتەوە لەبەر قورسى و ناڕەحەتیەك لەو ڕۆژەدا، لە نەخۆشیەكى بڵاو یان سەرمایەكى زۆر یان قوڕو لیتە، یان هاوشێوەى ئەوە، بەڵگەش لەسەر ئەوە وتەكەى (ابن عباس)ە كە پرسیارى لێكرا دەربارەى هۆكارى كۆكردنەوەكە، لەوەڵامدا فەرموی: (بۆ ئەوەى ئوممەتەكەى ناڕەحەت نەكات).
شێخ (عبدالمحسن عباد البدر) خوا بیپارێزێ لەژێر ڕۆشنایی ئەم فەرمودەیەدا فەرمویەتى: (يجوز الجمع في الحضر لأمر يقتضى ذلك، كأن يُري طبيب عملية تستغرق ساعات، يتطلب الأمر ملازمته المريض، فله أن يجمع جمع تقديم أو تأخير، لحديث ابن عباس: (جَمَعَ رَسُولُ اللَّهِ  ـ ﷺ ـ بَيْنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ بِالْمَدِينَةِ مِنْ غَيْرِ خَوْفٍ وَلَا مَطَرٍ))(10).
 واتە: (لەوڵات و شوێنى نیشتەجێبوندا دەتوانرێت نوێژ كۆبكرێتەوە، لەبەر هۆیەك، كە ئەوە بخوازێت، وەك ئەوەى پزیشكێك بزانێت نەشتەرگەرییەك چەند كاتژمێرێك بخایەنێت، وە پێویست بكات لەگەڵ نەخۆشەكەدا بمێنێتەوە، لەم حاڵەتەدا بۆی هەیە نوێژ كۆبكاتەوە پێشخستن یان دواخستن، لەبەر فەرمودەكەى (ابن عباس)، ((پێغەمبەرى خوا ـ ﷺ ـ  نوێژى نیوەڕۆ و عەسر، وە نوێژى ئێوارە و خەوتنانى كۆكردەوە لەناو مەدینەدا، بەبێ ترس و بەبێ باران)).
ئەگەر بۆ پزیشك و هاوكارانى كۆكردنەوەى نوێژ دروست بێت، ئەوە بێگومان بۆ نەخۆش لەپێشترە كە دروست بێت، لەبەر حاڵەتى نەخۆشیەكەیی و بارى تایبەتى كەسەكە لەپێش نەشتەرگەری و كاتى نەشتەرگەری و هەروەها دواى تەواوبونیشى.
2_ پێغەمبەرى خوا ـ ﷺ ـ  فەرمانى كرد بە (حمنة)ى كچى (جحش) ـ رضي الله عنها ـ كە ئافرەتێك بوو زۆر بەتوندى توشى استحاضة دەبوو، پێى فەرموو: (وَإِنْ قَوِيتِ عَلَى أَنْ تُؤَخِّرِي الظُّهْرَ وَتُعَجِّلِي الْعَصْرَ فَتَغْتَسِلِينَ وَتَجْمَعِينَ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، وَتُؤَخِّرِينَ الْمَغْرِبَ وَتُعَجِّلِينَ الْعِشَاءَ، ثُمَّ تَغْتَسِلِينَ وَتَجْمَعِينَ بَيْنَ الصَّلَاتَيْنِ فَافْعَلِي)(11).
 واتە: (ئەگەر توانیت نوێژى نیوەڕۆ دوابخیت و نوێژى عەسر پێش بخەیت، وە خۆت بشۆیت و نوێژى نیوەڕۆ و عەسر كۆبكەیەوە، هەروەها نوێژى مەغریب دوابخەیت و عیشا پێش بخەیت، وە خۆت بشۆیت و ئەو دوو نوێژە كۆبكەیتەوە، ئەوا بیكە)(12).
3_ لە (عَبْدُالله)ى كوڕى (شَقِيق)ەوە ـ رضي الله عنه ـ  هاتوە، كە فەرمویەتى: (خَطَبَنَا ابْنُ عَبَّاسٍ يَوْمًا بَعْدَ الْعَصْرِ حَتَّى غَرَبَتِ الشَّمْسُ، وَبَدَتِ النُّجُومُ، وَجَعَلَ النَّاسُ يَقُولُونَ: الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ، قَالَ: فَجَاءَهُ رَجُلٌ مِنْ بَنِي تَمِيمٍ، لَا يَفْتُرُ، وَلَا يَنْثَنِي: الصَّلَاةَ الصَّلَاةَ، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: أَتُعَلِّمُنِي بِالسُّنَّةِ؟ لَا أُمَّ لَكَ(13)، ثُمَّ قَالَ: (رَأَيْتُ رَسُولَ اللهِ ـ ﷺ ـ  جَمَعَ بَيْنَ الظُّهْرِ وَالْعَصْرِ، وَالْمَغْرِبِ وَالْعِشَاءِ). قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ شَقِيقٍ: فَحَاكَ فِي صَدْرِي مِنْ ذَلِكَ شَيْءٌ، فَأَتَيْتُ أَبَا هُرَيْرَةَ، فَسَأَلْتُهُ فَصَدَّقَ مَقَالَتَهُ)(14).
واتە: (ڕۆژێك (ابن عبّاس) ـ رضي الله عنه ـ  دواى نوێژى عەسر وتارى بۆ داین، تا خۆر ئاوا بوو،  وە ئەستێرەكان دەركەوتن، وە خەڵكیش وتیان: نوێژ، نوێژ، نا پیاوێك لە (بەنى تەمیم) هات و بێدەنگ نەدەبوو، وتى: نوێژ، نوێژ، جا (ابن عبّاس) ـ رضي الله عنه ـ  پێی فەرمو: تۆ من فێرى سوننەت دەكەی؟ ئەى لەبارى دایكت بچویتایە، پاشان فەرمووى: (پێغەمبەرى خوام ـ ﷺ ـ  بینی نوێژى نیوەڕۆ و عەسرى كۆكردەوە، وە نوێژى مەغریب و عیشاى بەیەكەوە كۆكردەوە).
(عَبْدُالله)ى كوڕى (شَقِيق) فەرموى: شتێك لە دڵمدا دروست بوو، بۆیە چوم بۆلاى (ئەبو هوڕەیڕە) و ـ رضي الله عنه ـ  پرسیارم لێ كرد، ئەویش فەرمودەكەى (ابن عبّاس)ى ـ رضي الله عنه ـ  بەڕاست خستەوە).
ئیمامى (أحمد)ى كوڕى (حنبل)  و (القاضي حُسَين)  و (الخَطّابي) و (المتَوَلِّي) و (الرَّوياني) پێیان وایە (ابن عبّاس)ى  ـ رضي الله عنه ـ ئەم كۆكردنەوەى بەهۆى (عوزر)ى نەخۆشیەوە كردووە(15).
ئیمامى (النووي)یش ـ رحمه الله ـ  دەفەرموێت: (وَهُوَ الْمُخْتَارُ فِي تَأْوِيلِهِ لظاهر الحديث ولفعل بن عَبَّاسٍ وَمُوَافَقَةِ أَبِي هُرَيْرَةَ وَلِأَنَّ الْمَشَقَّةَ فِيهِ أَشَدُّ مِنَ الْمَطَرِ)(16). واتە: (ئەمە بۆچونى هەڵبژێردراوە، لەبەر (ظاهير)ى فەرمودەكە و كارپێكردنى (ابن عبّاس)  و ـ رضي الله عنه ـ  موافەقە كردنى ئیمامى (ئەبو هوڕەیڕە) ـ رضي الله عنه ـ ، وە لەبەرئەوەى ناڕەحەتى لەوەدا زۆرترە تاوەكو باران).
كەواتە: هاوەڵى بەڕێز (ابن عبّاس)  ـ رضي الله عنه ـ دوو نوێژى كۆكردوەتەوە بەهۆى عوزری نەخۆشیەوە، وە ئەم ڕیوایەتە بەرپەرچدانەوەى ئەوانەشى تێدایە، كە نوكۆڵى لە دروستێتى كۆكردنەوەى نوێژ دەكەن لەكاتى نەخۆشیدا.
بەڵگەیەكى تر كە زانایان باسیان لێوەكردووە لەسەر دروستێتى كۆكردنەوەى نوێژەكان لەكاتى نەخۆشیدا، بریتیە لە قیاس كردنی صەحیح بۆ سەفەر:
بەو واتایەى كە دەڵێن چەندین فەرمودەى صەحیح هەیە لەسەر كۆكردنەوەى نوێژەكان لەسەفەردا، خۆ ئەگەر بۆ لەسەر دروستێتى كۆكرنەوەى نوێژەكان لەكاتى نەخۆشیدا بەڵگەى لەسەر نەهاتبێت، ئەوا دەتوانرێت بەهۆى قیاس(17) كردنى نەخۆشیەوە بۆ سەر سەفەر، نوێژەكان لەكاتى نەخۆشیدا كۆبكرێتەوە، چونكە هەمان عیللەتى كۆكردنەوە هەیە لە هەردوكیاندا، كە بریتیە لە ناڕەحەتى و مەشەققەت(18)، (بەڵكو جارى وا هەیە كەسى نەخۆش هێندە زۆر پێویستى بە كۆكردنەوەى نوێژەكانیەتى، زیاتر لە پێویتى كەسێك كە لە سەفەردایە یاخود لە كاتى باران باریندا)(19) والله أعلم.
شێخ (زيد بن هادي المدخلي) ـ رحمه الله ـ  دەفەرموێت: (أعظم عذر بعد الخوف والسفر هو المرض الشديد، فيجوز الجمع فيه)(20) واتە: (گەورەترین عوزر لەدواى ترس و سەفەر بریتیە لە نەخۆشی قورس، وە دروستە نوێژى تێدا كۆبكرێتەوە).
پێشەوا (ابن تيمية) ـ رحمه الله ـ  دەفەرموێت: (فَالْأَحَادِيثُ كُلُّهَا تَدُلُّ عَلَى أَنَّهُ جَمَعَ فِي الْوَقْتِ الْوَاحِدِ لِرَفْعِ الْحَرَجِ عَنْ أُمَّتِهِ فَيُبَاحُ الْجَمْعُ إذَا كَانَ فِي تَرْكِهِ حَرَجٌ قَدْ رَفَعَهُ اللَّهُ عَنْ الْأُمَّةِ وَذَلِكَ يَدُلُّ عَلَى الْجَمْعِ لِلْمَرَضِ الَّذِي يُحْرِجُ صَاحِبَهُ بِتَفْرِيقِ الصَّلَاةِ بِطَرِيقِ الْأَوْلَى وَالْأَحْرَى)(21).
 واتە: (هەمووو فەرمودەكان بەڵگەن لەسەر ئەوەى، كە پێغەمبەرى خوا ـ ﷺ ـ  نوێژى كۆكردوەتەوە لە یەك كاتدا، بۆ لادان و نەهێشتنى ناڕەحەتى و بارگرانى لەسەر ئوممەتەكەى، بۆیە كۆكردنەوەى نوێژ دروستە لەكاتێكدا ئەگەر وازلێهێنانى قورسى و ناڕەحەتى بێت، بەڕاستى خواى گەورە ـ جل جلاله ـ ئەو قورسیەى لەسەر ئوممەت لابردوە، وە لەبەرئەوە بەڵگەیە لەسەر ئەوەى كە كۆكردنەوەى نوێژ لەكاتى نەخۆشیدا لەپێشترێكە، ئەگەر بێت و كردنى نوێژەكان لەكاتەكانى خۆیاندا لەسەر نەخۆشەكە قورس بێت).

وتەى زانایان دەربارەى كۆكردنەوەى نوێژ لەكاتى نەخۆشیدا
1_ پێشەوا (ابن تيمية) ـ رحمه الله ـ  فەرمویەتى: (وَيَجُوزُ عِنْدَهُ (أي: الإمام أحمد) وَعِنْدَ مَالِكٍ وَطَائِفَةٍ مِنْ أَصْحَابِ الشَّافِعِيِّ الْجَمْعُ لِلْمَرَضِ)(22) واتە: (لاى ئیمامى ئەحمەد و ئیمامى مالیك و كۆمەڵێك لە هاوەڵانى ئیمامى شافیعى كۆكردنەوەى نوێژەكان بۆ نەخۆش دروستە). 
هەروەها فەرمویەتى: (وَالصَّوَابُ أَنَّ الْجَمْعَ لَا يَخْتَصُّ بِالسَّفَرِ الطَّوِيلِ بَلْ يُجْمَعُ لِلْمَطَرِ وَيُجْمَعُ لِلْمَرَضِ كَمَا جَاءَتْ بِذَلِكَ السُّنَّةُ فِي جَمْعِ الْمُسْتَحَاضَةِ فَإِنَّ النَّبِيَّ ـ ﷺ ـ  أَمَرَهَا بِالْجَمْعِ فِي حَدِيثَيْنِ)(23). واتە: (ڕاست ئەوەیە كە: كۆكردنەوەى نوێژەكان تایبەت نیە بەسەفەرى درێژەوە، بەڵكو كۆدەكرێتەوە لەبەر باران و نەخۆشى، هەروەك چۆن فەرمودە لەسەر كۆكردنەوەى نوێژ هاتووە لەكاتى استحاضهدا، چونكە پێغەمبەرى خوا ـ ﷺ ـ  فەرمانى پێكردوە لە دوو فەرمودەدا).
لە وتەیەكى تردا دەفەرموێت: (ويجمع المريض والمستحاضة)(24). واتە: (نەخۆش و ئافرەتى مُستحاضة دەتوانێت نوێژەكانى كۆبكاتەوە).
2_ شێخ (منصور البهوتي الحنبلي) ـ رحمه الله ـ  فەرمویەتى: (وَقَدْ ثَبَتَ جَوَازُ الْجَمْعِ لِلْمُسْتَحَاضَةِ وَهِيَ نَوْعُ مَرَضٍ وَاحْتَجَّ أَحْمَدُ بِأَنَّ الْمَرَضَ أَشَدُّ مِنْ السَّفَرِ وَاحْتَجَمَ بَعْدَ الْغُرُوبِ ثُمَّ تَعَشَّى، ثُمَّ جَمَعَ بَيْنَهُمَا)(25). واتە: (بەحەقیقەت جێگیر بووە دروستێتى كۆكردنەوەى نوێژەكان بۆ ئافرەتى مُستحاضة، كە جۆرێكە لە نەخۆشى، وە ئیمامى ئەحمەد ئەوەى كردویەتیە بەڵگە، كەنەخۆشى قورسترە لە سەفەر، لەدواى خۆرئاوابوون داواى كەڵەشەخاى كردوە و دواتر نانى خواردوە و پاشان هەردوو نوێژى ئێوارە و خەوتنانى بەیەكەوە كۆكردوەتەوە)).
3_  ئیمامى (النووي) ـ رحمه الله ـ  دەفەرموێت: (الْقَوْلُ بِجَوَازِ الْجَمْعِ بِالْمَرَضِ ظَاهِرٌ مُخْتَارٌ)(26). (دروستێتى كۆكردنەوەى نوێژ بەهۆى نەخۆشیەوە وتەیەكى دیار و هەڵبژێردراوە).
4_  ئیمامى (الشوكاني) ـ رحمه الله ـ  دەفەرموێت: (فالمراد بالجمع الجائز للعذر هو جمع المسافر والمريض وفي المطر كما وردت بذلك الأدلة الصحيحة)(27). واتە: (مەبەست بە كۆكردنەوەى دروست و ڕێپێدراو بەهۆى عوزرەوە، كۆكردنەوەى نوێژى موسافیر و نەخۆش و كاتى باران بارینە، وەك چۆن لەسەر ئەوە بەڵگە صەحیحەكان هاتوون).
5- شێخ (عبدالله بن حمید) ـ رحمه الله ـ ، كە لەساڵى (1402)ى كۆچیدا وەفاتى كردوە، لەوەڵامى پرسیارێكدا دەربارەى كۆكردنەوەى نوێژ لەحاڵەتى نەخۆشیدا، فەرمویەتى: (الجمع لابأس به إن كان يشق عليه عن يُصلي كل صلاة في وقتها، فيجمع الظهر مع العصر، والمغرب مع العشاء،..)(28). واتە: (ئەگەر قورس بوو لەسەرى هەموو نوێژەكان لەكاتى خۆیاندا بكات، ئەوا كۆكردنەوە هیچی تێدا نیە، نوێژى نیوەڕۆ لەگەڵ عەسردا و ئێوارەش لەگەڵ خەوتناندا كۆدەكاتەوە،..).
6_ زانایانى لیژنەى هەمیشەیی بۆ فەتوا(29) دان فەرمویانە: (وللمريض أن يجمع بين الظهر والعصر في وقت إحداهما، وبين المغرب والعشاء في وقت إحداهما))(30). واتە: (بۆ نەخۆش دروستە نوێژى نیوەڕۆ و عەسر بەیەكەوە كۆبكاتەوە لەیەكێك لە كاتەكانی ئەو دوو نوێژەدا، وە بۆى دروست مەغریب و عیشا كۆبكاتەوە لەیەكێك لە كاتەكانیاندا).
7_ شێخ (ابن باز) ـ رحمه الله ـ  پاش ئەوەى باسى گرنگى ئەنجامدانى نوێژ دەكات لەكاتى نەخۆشیدا، دەفەرموێت: (وإن شق عليه فعل كل صلاة في وقتها فله الجمع بين الظهر والعصر، وبين المغرب والعشاء، جمع تقديم أو جمع تأخير حسبما تيسر له، إن شاء قدَّم العصر مع الظهر وإن شاء أخّر الظهر مع العصر، وإن شاء قدَّم العشاء مع المغرب، وإن شاء أخّر المغرب مع العشاء. أما الفجر فلا تجمع لما قبلها ولا لما بعدها؛ لأن وقتها منفصل عما قبلها وعما بعدها)(31).
واتە: (خۆ ئەگەر لەسەر نەخۆش قورس بوو، ئەنجامدانى هەموو نوێژەكان لەكاتى خۆیدا، ئەوا بۆى هەیە نوێژى نیوەڕۆ و عەسر بەیەكەوە و نوێژى مەغریب و عیشا بەیەكەوە كۆبكاتەوە، كۆكردنەوەى پێشخستن یان دوا خستن، كامیان ئاسانتر بوو بۆى، ئەگەر ویستى نوێژى عەسر پێش بخات بۆلاى نیوەڕۆ، ئەگەر ویستى نوێژى نیوەرۆ دوابخات بۆلاى عەسر، وە ئەگەر ویستى نوێژى عیشا پیشبخات بۆلاى مەغریب، ئەگەر ویستى نوێژى مەغریب دوابخات بۆلاى عیشا، بەڵام نوێژى بەیانى لەگەڵ پێش خۆى و دواى خۆیدا كۆناكرێتەوە، لەبەرئەوەى كاتەكەى جیاكراوەیە لە نوێژى پێش خۆى (عیشا) و نوێژى دواى خۆی (نیوەڕۆ))(32) .
8_ شێخ (ابن عثيمين) ـ رحمه الله ـ  فەرمەویەتى: (ولهذا يجوزُ الجمْعُ في المطر وأنت في البلد، ويجوزُ الجمْعُ للمرض وأنت في البلد)(33). واتە: (لەبەر ئەوە كۆكردنەوەى نوێژ لەكاتى باراندا دروستە، ئەگەرچی لە وڵاتى خۆشتدا بیت، وە كۆكردنەوەى نوێژ لەكاتى نەخۆشیدا دروستە، ئەگەرچى لە وڵاتى خۆشتدا بیت).
هەروەها دەفەرموێت: (يجوز الجمع للمستحاضة بين الظهرين (الظهر والعصر) والعشاءين (المغرب والعشاء) لمشقة الوضوء عليها لكل صلاة)(34) . واتە: (بۆ ئافرەتى مستحاضة دروستە نوێژەكانى كۆ بكاتەوە لەنێوان نوێژى نیوەڕۆ و عەسردا، وە لەنیوان نوێژى مەغریب و عیشادا، چونكە دەستنوێژگرتن بۆ هەموو نوێژێك قورس و ناڕەحەتە لەسەرى).
9_ شێخ (زيد بن هادي المدخلي) ـ رحمه الله ـ  باسى ئەو حاڵەتانەمان بۆ دەكات كە بەلاى زانایانەوە دروستە مرۆڤ تیایاندا نوێژەكانى كۆبكاتەوە، یەكەم حاڵەتیش كە باسى كردووە بریتیە لە نەخۆشى، هەر وەك دەفەرموێت: (يجوز الجمع للمريض الذي تلحقه بترك الجمع المشقة، واستدلوا لذلك بما جاء عن ابن عبّاس أنه قال: (صَلَّى رَسُولُ اللَّهِ ـ ﷺ ـ  الظُّهْرَ وَالْعَصْرَ جَمِيعًا، وَالْمَغْرِبَ وَالْعِشَاءَ جَمِيعًا، فِي غَيْرِ خَوْفٍ، وَلَا سَفَرٍ)(35))(36). 
واتە: (نوێژ كۆكردنەوە دروستە بۆ ئەو نەخۆشەى كە ئەگەر بێت و نوێژەكانى جەمع نەكات توشى مەشەققەت بێت، وە زانایان ئەو فەرمودەیە دەكەنە بەڵگە كە لە (ابن عباس)ەوە ڕەزاى خوایان لێبێ هاتوە فەرمویەتى: پێغەمبەر ـ ﷺ ـ  نوێژى نیوەڕۆ و عەسرى بەیەكەوە ئەنجامدا، وە مەغریب و عیشا بەیەكەوە، نەكاتى ترس بوو، نە سەفەر).
10_ شێخ (محمد بن جمیل زینو) ـ رحمه الله ـ  لەباس و وەصفى چۆنیەتى نوێژى نەخۆشدا فەرمویەتى: (يجب على المريض أن يصلِّي كل صلاة في وقتها، ويفعل كل مايقدر عليه مما يجب فيها، فإن شق عليه فعل كل صلاة في وقتها، فله الجمع بين الظهر والعصر، وبين المغرب والعشاء،..)(37) واتە: (لەسەر نەخۆش پێویستە هەموو نوێژێك لەكاتى خۆیدا بكات، وە هەموو ئەوانەى لەتوانایدایە لە واجباتەكان بیكات، خۆئەگەر لەسەرى قورس بوو هەموو نوێژێك لەكاتى خۆیدا بكات ئەوا بۆی هەیە جەمع بكات لەنێوانى نیوەڕۆ و عەسردا و وە لەنێوان ئێوارە و خەوتناندا).
(ويجمعُ المريضُ مِن غيرِ سفر ......  إن نالهُ بتركهِ بعضُ الضَّرر)(38)
ڕونكردنەوەیەك:
بە چاكبونەوەى نەخۆشى عوزرى كۆكردنەوەى نوێژەكان نامێنێت، لەم ڕوانگەیەشەوە ئەگەر كەسى نەخۆش بارى تەندروستى باشتر بوو، بەجۆرێك دەیتوانى نوێژەكانى لەكاتى خۆیدا بكات، ئەوا بۆى نیە چیتر نوێژەكانى كۆبكاتەوە، مادام بیانووكەى نەماوە، كە بریتیە لە نەخـۆشـى، چونكە نابێ تەساهول لە كۆكردنەوەى نوێژدا بكرێت.
بە پشت بەستن بەو بنچینە فیقهیەى، كە دەفەرموێت: (مَا جَازَ لِعُذْرٍ بَطَلَ بِزَوَالِهِ)(39). واتە: (ئەو شتەى، كە ڕێگە پێدراوە بەهۆكارى عوزرێكەوە، بە نەمانى عوزرەكە هەڵدەوەشێتەوە).
شەرحى ئەم بنچینە فیقهیە لە (موسوعة الفقهية الكويتية)دا بەم جۆرە كراوە: (وَمَعْنَاهَا أَنَّ مَا جَازَ فِعْلُهُ بِسَبَبِ عُذْرٍ مِنَ الأْعْذَارِ، أَوْ عَارِضٍ طَارِئٍ مِنَ الْعَوَارِضِ فَإِنَّهُ تَزُول مَشْرُوعِيَّتُهُ بِزَوَال حَال الْعُذْرِ، لأِنَّ جَوَازَهُ لَمَّا كَانَ بِسَبَبِ الْعُذْرِ فَهُوَ خَلَفٌ عَنْ الأْصْل الْمُتَعَذِّرِ، فَإِذَا زَال الْعُذْرُ أَمْكَنَ الْعَمَل بِالأْصْل)(40). واتە: (واتاى ئەوەیە كە ئەو كارەى ڕێگە پێدراوە بە ئەنجامدانى بە هۆى بیانویەك لە بیانوەكانەوە، یان ڕێگرێكى كتوپڕ لە ڕێگرەكان، ئەوا ڕێگە پێدان و دروستێتیەكەى نامێنێت بە نەمانى ئەو بیانوو (عوزر)ە، لەبەرئەوەى دروستێتیەكەى كە بەهۆكارى بیانویەكەوەیە، ئەوا ئەو كارە لەپشتى ئەصڵێكەوەیە، خۆ ئەگەر ئەو بیانوە نەما ئەوا دەتوانرێت كار بە بنچینەكە بكرێت).

سەرچاوە : کتێبی : كـۆكردنەوە و كورتكردنەوەى نوێـژەكان لـە ڕوانگەى سوننەت و قورئـان 
ئامادە کردنى : د. هەردی صدیق

(1) سورة: (البقرة)، الآية: (185)
(2) انظر: الشرح الممتع لابن عثيمين: (4/ 459)
 (3)المغني لإبن قدامة: (2/59)
(4) ئاشكرایە، هەندێك جۆرى نەشتەرگەرى چەند كاتژمێرێكى پێ دەچێت، وە دواى نەشتەرگەریەكەش بۆ ماوەیەك نەخۆش لەبارى بێهۆشیدایە و تواناى ئەنجامدانى عیبادەتەكانى نابێت، بۆیە لەم حاڵەتەشدا كۆكردنەوەى نوێژەكان ئاسانكاری و مۆڵەتێكە، كە نەخۆش دەتوانێت وەریبگرێت، بە كۆكردنەوەى نوێژەكانى لە پێش یان لە دواى نەشتەرگەرى، هەركامێكیان بۆى ئاسان بوو. 
(5) ئەو نەخۆشەى، كە شۆردنى گورچیلەى بۆ ئەنجام دەدرێت، جارى وا هەیە چەند كاتژمێرێك لەژێر پڕۆسەى شۆردنەكەدا دەمێنێتەوە, كە ئەگەر نوێژەكانى كۆنەكاتەوە، ڕەنگە ترسى فەوتانى نوێژەكەى بكرێت. بۆ زانیارى زیاتر بڕوانە كتێبی: (فتاوى الطب والمرضى): (1/81) طبع: رئاسة إدارة البحوث العلمية والإفتاء،تم جمعه من: فتاوى محمد بن إبراهيم آل الشيخ رحمه الله، وابن باز رحمه الله، ومشايخ اللجنة الدائمة للبحوث العلمية والإفتاء. أشرف على جمعه: صالح بن فوزان الفوزان. قدم له: عبد العزيز بن عبد الله بن محمد آل الشيخ. 
(6) بە ئافرەتێك ئەوترێ كەوا زۆر كات خوێنى نەخۆشی هەیە، كە ئەم حاڵەتە كەسەكە توشى ناڕەحەتى دەكات، هەربۆیە وەك ئاسانكاریەك بۆئەوەى ئەو ناڕەحەتیە لەسەرشانى لاببرێت، بۆی هەیە نوێژەكانى كورت بكاتەوە.
(7) لە كتێبى (كـۆكردنەوە و كورتكردنەوەى نوێـژەكان لـە ڕوانگەى سوننەت و قورئـان )دا بڕوانە: (بەشی حـەوتــەم: كۆكردنەوەى نوێژ لەلایەن ئافرەتێكەوە كەخوێنى نەخۆشى هەبێت وە كەسێك كە میز ڕانەگرێت). 
 (8) صحيح البخاري: (543) صحيح مسلم: (1631)، صحيح سنن ابي داود: (1211)، صحيح سنن الترمذي: (187)
 (9) تعليقات الشيخ ابن باز على فتح الباري: (2/24)
(10) كتب ورسائل عبدالمحسن بن حمد بن عباد البدر: (5/244)، مكتبة ليبيا الجديدة للنشر والتوزيع
(11) صحيح أبي داود: (292)، صحيح الجامع الصغير وزيادته: (3585)، الإرواء: (188)
(12) زۆرێك لە زانایان و ئەهلى عیلم فەرمویانە: ئەم فەرمودەیە باسى جۆرێك لە جۆرەكانى كۆكردنەوەى نوێژ دەكات، كە ناوى دەبەن بە (الجمع الصوري)، بەوەى كە نوێژى یەكەم دوا دەخرێت بۆ كۆتایی كاتەكەى وە ئەنجام دەدرێت، نوێژى دووەمیش لەسەرەتاى كاتەكەیدا دەكرێت.
(13) (لَا أُمَّ لَكَ): قال ابن الأثير: (هُوَ ذمٌّ وسَبٌّ، أَي أَنْتَ لَقِيط لَا تُعْرَف لَكَ أُمٌّ. وَقِيلَ قَدْ يَقَعُ مَدْحًا بِمَعْنَى التَّعجُّب مِنْهُ، وَفِيهِ بُعد (النهاية في غريب الحديث والأثر: (1/68)، الناشر: المكتبة العلمية - بيروت.
 (14)رواه مسلم: (705)
(15) بڕوانە: شرح النووي على المسلم: (5/218-219)
(16) شرح النووي على المسلم: (5/218-219)
(17) قیاس لەزاراوەى شەرعیدا بریتیە لە: (إلحاق فرع بأصل (في حكم) لعلة تجمع بينهما) رسالة لطيفة جامعة في أصول الفقه المهمة للشيخ عبدالرحمن السعدي: ص (96)، الناشر: دار ابن حزم للطباعة والنشر والتوزيع، بيروت. واتە بریتیە لە:  (شوێنكەوتن یاخود لكاندنی (فەرع)ێك بە (ئەصڵ)ێكەوە، لە حوكمێكدا، لەبەر هۆكارێك كە كۆیان دەكاتەوە).
فەرع: ئەوەیە كە دەقی شەرعی لەسەر نەهاتوە.
ئەصڵ: دەقی شەرعی لەسەر هاتوە لە قورئان و سوننەتەوە، بۆیە قیاسى دەكرێتە سەر.
العلة: بریتیە لە و هۆكارەى كە حوكمى ئەصڵەكەى لەسەر هاتوە. بڕوانە: (الأصول من علم الأصول) لفضيلة الشيخ محمد بن صالح العثيمين، ص: (68)
(إنَّ القِياسَ رَدُّكَ الفَرع إلى ....... أصلٍ لهُ لِعِلَّةٍ قَدِ انجَلَى)
نظم الورقات في أصول الفقه: نظمها محمد بن محمد بن عبدالرحمن المغربي
نمونە لەسەر قیاس، بابەتى جەمع كردنى نوێژە لەكاتى بەفر باریندا، لەبەرئەوەى:
بۆ حاڵەتى بەفر بارین: دەقێكى شەرعیمان نیە كە بەشێوەیەكى گشتى باس لە دروستێتى كۆكردنەوەى نوێژ بكات بۆ ئەم حاڵەتە، كە ئەمە (فەرع)ەكەیە. بەڵام دەقی شەرعی (فەرمودە)مان هەیە لەسەر كۆكردنەوەى نوێژ لەكاتى باران باریندا، كە ئەمە ئەصڵەكەیە. 
ئەم دوو حاڵەتەش (بەفر و باران) هۆكارێكى هاوبەشیان تێدایە كە بریتیە لە مەشەققەت و ناڕەحەتى، هەربۆیە ئەمەش (عیللەت)ەكەیە. كۆكردنەوەى نوێژیش (حوكم)ە شەرعیەكەیە.
بۆیە بەفربارین قیاس دەكرێتە سەر باران بارین لە كۆكردنەوەى نوێژەكاندا، كەواتە وەك چۆن دروستە لەباران باریندا جەمع بكرێت، بۆ بەفر بارینیش بەهەمان شێوە. 
(18) زانایان لە پێناسەى دەربارەى كردەوەیەك، كە لەسەر خەڵكى مەشەققەت (المشقة) بێت، فەرمویانە: (العمل الشاق: هو الذي فيه صعوبة وشدة وثقل عند القيام به). رفع الحرج في شريعة الإسلامية: ص (30)، كتبه: ابن حميد صالح بن عبدالله، مكتبة العبيكان- الرياض، ط1.
لە ڕوى زمانەوانیشەوە: (المشقة الشدة والحرج وجمعه مشاق ومشقات) تاج العروس: (6/399).
(19) الموسوعة الفقهية الميسرة في الكتاب والسنة المطهرة: (2/350)، دار ابن حزم
(20) الأفنان الندية شرح منظومة السبل السوية لفقه السنن المروية: (2/309)، دار الميراث النبوي
(21) مجموع الفتاوى: (24/84)
(22) مجموع الفتاوى: (24/28)
(23) مجموع الفتاوى: (24/26)
(24) مجموع الفتاوى: (24/14)
(25) كشاف القناع عن متن الإقناع : (2/6)، الناشر: دار الكتب العلمية
(26) روضة الطالبين وعمدة المفتين: (1/401)، الناشر: المكتب الإسلامي، بيروت- دمشق- عمان
(27) الدراري المضية: (1/85)، الناشر : دار الجيل - بيروت ، 1407 - 1987
(28) فتاوى ورسائل الشيخ عبدالله بن حميد رحمه الله: (1/131)
(29) فەتوا بریتیە لە: (بيان الحكم الشرعي) واتە بریتیە لە: (ڕونكردنەوەى حوكمى شەرعی)، هەندێكیش فەرمویانە كاتێ پێى دەوترێ فەتوا، كە وەلاَمى پرسیارێكى شەرعى بێت. أنظر: معالم أصول الفقه عند أهل السنة والجماعة: (1/504)، المؤلف: محمَّد بنْ حسَيْن بن حَسنْ الجيزاني.
 (30)فتاوى اللجنة الدائمة: رقم: (7031) 
 (31)أحكام صلاة المريض وطهارته: (1/15)، المؤلف: عبد العزيز بن عبد الله بن باز (المتوفى: 1420هـ)
(32) هەروەها پرسیار كرا لە شێخ (ابن باز) (من المعلوم أن المريض بعد إجراء العملية يبقى مخدراً حتى يفيق وبعد ذلك يبقى متألماً عدة ساعات فهل يصلي قبل دخول العملية والوقت لم يحن بعد، أم يؤخر الصلاة حتى يكون قادراً على أدائها بحضورٍ حسيِّ ولو تأخر ذلك يوماً فأكثر) ؟
لەوەڵامدا فەرموى: (الواجب أوَّلاً على الطبيب أن ينظر في الأمر؛ فإذا أمكن أن يتأخر بدء العلاج حتى يدخل الوقت مثل الظهر فيصلي المريض الظهر والعصر جميعاً إذا دخل وقت الظهر.. وهكذا في الليل يصلي المغرب والعشاء جميعاً إذا غابت الشمس قبل بدء العملية أما إذا كان العلاج ضحى فإن المريض معذور) أحكام صلاة المريض وطهارته: (1/15)، المؤلف: عبد العزيز بن عبد الله بن باز (المتوفى: 1420هـ)
(33) اللقاء الباب المفتوح: رقم اللقاء (129)
(34) الشرح الممتع على زاد المستقنع: (4/559)
(35) صحيح مسلم: (705)
(36) الافنان الندية شرح منظومة السبل السوية لفقه السنن المروية: (2/308-309)، دار الميراث النبوي
(37) مجموعة رسائل التجويهات الإسلامية لإصلاح الفرد والمجتمع: ص (79-80)
(38) تيسير المطالب نظم دليل الطالب: ص: (31)
(39) الأشباه والنظائر للسيوطي: (1/214)، والأشباه والنظائر لابن نجيم: (86)، وشرح القواعد الفقهية: (189).
(40) الموسوعة الفقهية الكويتية: (28/206-2017)