بسم الله الرحمن الرحیم
سوپاس و ستایش بۆ خواى گەورە وە درودو سڵاو لە سەر گیانى پێغەمبەرى خوا وە لەسەر خێزان و كەس وكارى ئیماندارو هاوەڵان و شوێن كەوتوانى تا رۆژى دوایى.

ئەو حەیوانەى کە شتى پیسی خواردوە لە شەرعدا پێی دەوترێ " الجَلَّالَة " 

یەکەم: پێناسەی " الجَلَّالَة "
الجَلَّالَة " لەڕووی زمانەوانیەوە : ئاژەڵێکە شتی پیس"الجِلَّة" وقێزەون دەخوات جا "الجِلَّة": تەرس وپاشەڕۆیە (1)

الجَلَّالَة لەڕووی ئیستڵاح وعورفی بەکار هێنانەوە: ئەوەیە کە  شوێنەواری پیسایی لەسەر دەرکەوتووە ، وجگە لەمەش گوتراوە  (2) . 
ودەگوترێت: "الجلَّالة" ئاژەڵی چوار پێیە ئەوەی کە شتی پیس دەخوات  (3) .

دووەم: حوکمی خواردنی " الجَلَّالَة "
حەرامە گۆشت وشیری " الجلَّالة " بخوێت ، ئەوەش مەزهەبی ( الحنابلةِ  (4) ، و الصَّنعانيُّ(5) ، والشوكانيُّ  هەڵیان بژاردووە (6) ، وە فەتوای " اللَّجنةُ الدَّائمةُ "شی لەسەرە (7) .

بەڵگەی سوننەت لەسەر حەرامیەتی خواردنی :
1- عبداللەی کوڕی عەباس خوا لێیان ڕازی بێت گێڕاویەتیەوە ودەڵێت: ((نهَى رسولُ الله صلَّى اللهُ عليه وسلَّم عن لَبَنِ شاةِ الجلَّالةِ))  (8) .
واتە: پێغەمبەری خوا صلَّى اللهُ عليه وسلَّم ڕێگری کردووە لەخواردنەوەی شیری جەلالە .

2- عەمری کوڕی شوعەیب لەباوک وباپریەوە گێڕاویەتیەوە ، دەڵێت: ((نهَى رسولُ الله صلَّى اللهُ عليه وسلَّم يومَ خيبرَ عَن لُحومِ الحُمُرِ الأهليَّة، وعن الجلَّالةِ؛ عن رُكوبِها، وأكْلِ لَحمِها))  (9) .
واتە: لەڕۆژی جەنگی خەیبەردا پێغەمبەری خوا صلَّى اللهُ عليه وسلَّم ڕێگری کرد لەخواردنی گۆشتی گوێدرێژی ماڵی ، وەهەروەها لە جەلالە ، وسوار بوونی ، وخواردنی گۆشتی .

جا فەرموودەکە لەو ڕووەوە دەبێتە بەڵگە:
چونکە فەرموودەکە ڕێگری لێ کردووە ، وئەسڵیش لەڕێگری کردندا حەرام بوونە  (10) .

سێیەم: پاککردنەوەی" الجلَّالة "
1- چۆنیەتی پاککردنەوەی " الجلَّالةِ "
حەرامیەتی خواردنی جلالە بەوە لادەچێت ڕێگری بکرێت لەو ئاژەڵە لەوەی خواردنی پیس بخوات ، و دانی ئاڵفی پاک پێی.

بەڵگەکان:
یەکەم : کۆدەنگی زانایان:
هەریەک لە: ابنُ قُدامةَ  (11) ، وابنُ تيميَّة  (12) کۆدەنگیان لەسەر ئەم بابەتە نەقڵ کردووە.

دووەم: پێشتر ئەوەی ڕێگر بوو لەحەڵاڵیەتیەکەی خواردنی پیسی بوو جا کاتێ ئەو ڕێگریە بەگلدانەوە وسجن کردن ودانی ئاڵفی پاک پێی نامێنێت ، وحوکمیش لەگەڵ عیلەت وهۆکارەکەیدایە ، و نامێنێ بەنەمانی  (13) .

2- ماوەی گل دانەوە وسجن کردنی" الجلَّالة " بۆ پاک بوونەوەی :
ماوەیەکی دیاری کراوی نییە ؛ هەرکات پیسیەکەی نەما وبۆنە ناخۆشەکەی ڕۆشت ئەوا پاک دەبێتەوە ، ئەوەش مەزهەبی " الحنفيَّة  (14) ، والشَّافعيَّة  (15) ، واختاره ابنُ حَزمٍ  (16) .

ئەوەش لەبەر ئەم خاڵانەی لای خوارەوە:
یەکەم : عیبرەت: بەلاچوون ونەمانی وەسفەکەیە ئەوەی کەبوو بووە هۆکاری حەرامیەتی کەئەویش پیسیە ، ئەوەش شتێکی هەست پێ کراوە ، جا هەرکات پیسیەتیەکە نەما ، حوکمەکەشی نامێنێت   (17) .

دووەم: کاتێکی بۆ دەست نیشان ناکرێت لەبەر جودایی ئاژەڵەکان تیایدا ، بۆیە حساب بۆ نەمانی ئەو پیسیە زیان بەخشە دەکرێت کەلەسەر ئەو ئاژەڵە دەرکەوتووە(18) .

(1) ((لسان العرب)) لابن منظور (11/119)، ((تهذيب اللغة)) للأزهري (10/261).
  ابن حجر دەڵێت: (الجلَّالةُ  عبارة عن الجِلَّة- بكسر الجيم والتشديد- وهي البَعر، وادَّعى ابنُ حزم اختصاص الجلَّالةِ بذواتِ الأربَعِ، والمعروفُ التَّعميمُ). ((فتح الباري)) (1/326). 
واته: جەلالە بریتی یە لەئاژەڵێک کە پاشەڕۆی پیسایی دەخوات ، وابن حزم پێی وایە تایبەتە بەئاژەڵی چوار پێوە ، وئەوەی زیاتر باوە هەموو جۆرێک دەگرێتەوە.

وە ابنُ عثيمين دەڵێت: (هي التي تأكل الجِلَّة؛ أي: العَذِرة، يعني: تأكل نجاسةَ الآدميِّ، وروْثَ الحَميرِ، وما أشبه ذلك، والعادة أنَّها إذا كانت تأكُلُ هذا أن يتلوَّثَ شيءٌ من بدَنها أو قَدَمِها أو ما أشبَهَ). ((شرح رياض الصالحين)) (4/266).
واتە: ئەوەیە کە پیسایی دەخوات ، واتە: پیسایی مرۆڤ ، وتەرسی گوێدرێژ ، وهاوشێوەی ئەمانە ، وعادەتەن کاتێ ئەوانە دەخوات بەشێک لەلاشەی پیس دەبێت یاخود پێیەکان ،وهاوشێوەی ئەمانە.

(2)  النوويُّ دەڵێت: (والصَّحيحُ الذي عليه الجمهورُ: أنَّه لا اعتبارَ بالكثرةِ، وإنَّما الاعتبارُ بالرَّائحةِ والنَّتْنِ؛ فإنْ وُجد في عَرَقِها وغَيرِه رِيحُ النَّجاسةِ، فجلَّالةٌ، وإلَّا فلا). ((المجموع)) (9/28).
واتە: بۆچوونی دروست ئەوەی کەجمهوری لەسەرە ئەوەیە: حیساب بۆ زۆری ناکرێت ، بەڵکو حساب بۆ بۆن وپیسی دەکرێت ؛ گەر عەرەقەکەی وغەیری ئەوەیش بۆنی دەهات ، ئەوا جەلالەیە ، گەرنا جەلالە نی یە .

(3) ((المحلى)) لابن حزم (6/85).

(4)  المرداويُّ دەڵێت: (ئەوە بەشێکە لەمەزهەب ) ((الإنصاف)) (10/275)، ((كشاف القناع)) للبهوتي (6/193). 
وە ئەوان خواردنی هێلکەکەشی بەحەرام دەزانن ، وپێیان باش نییە سواریشی ببی .

(5)  الصنعانيُّ دەڵێت: (الحديثُ دليلٌ على تحريمِ الجلَّالة وألبانها، وتحريمِ الرُّكوبِ عليها... وظاهِرُ الحديث: أنَّه إذ ثبَتَ أنَّها أكلت الجِلَّة فقد صارت محرَّمة... ومن قال: يُكرَه ولا يحرُم، قال: لأنَّ النهيَ الوارد فيه إنَّما كان لتغيُّرِ اللَّحمِ، وهو لا يُوجِبُ التَّحريمَ بدليل المُذكَّى إذا جفَّ، ولا يخفى أنَّ هذا رأي في مقابلةِ النصِّ... والعملُ بالأحاديث هو الواجب، وكأنَّهم حملوا النهيَ على التنزيهِ، ولا ينهَض عليه دليلٌ). ((سبل السلام)) (4/77، 78).
واتە: فەرموودەکە بەڵگەیە لەسەر حەرامیەتی گۆشت وشیری جەلالە ، وحەرامی سوار بووی .. وزاهیری فەرموودەکە ئەوەیە: هەرکات دەرکەوت پیسی خواردووە ئەوا حەرام دەبێت ..وە ئەوەی بڵێت: مەکروهەو حەرام نی یە ، دەڵێت: ڕێگریەکە لەبەر گۆڕانی گۆشتەکەیە ، ئەوەش وا ناخوازێت حەرام بێت بەبەڵگەی ئەوەی سەر دەبڕدرێت کاتێ وشک دەبێتەوە ، بێگومان ئەمە بۆ چوونە لەبەرانبەر دەقدا ...وکار کردن بەفەرموودەکان واجبە ، وە ئەوان وەک ئەوەی بڵێی ڕێگریەکەیان بەوە لێکداتەوە مەکروهە وباش نییە ، وئەوەش نابێتە بەڵگە .

(6)  الشوكانيُّ دەڵێت: (قد ثبَت النهيُ عن أكلِ لَحمِها... وثبَت أيضًا النهيُ عن شُربِ لَبَنِها... وظاهِرُ هذه الأحاديثِ التحريمُ؛ لأنَّه حقيقةُ النَّهيِ، فلا يجوز ذَبحُها قبل الحبْسِ، فإنْ فعَل كان أكْلُها حرامًا). ((السيل الجرار)) (ص: 728).
واتە: ڕێگری کردن لەخواردنی گۆشتی سابت بووە .. وزاهیری ئەو فەرموودانە حەرامیەتیەتی ؛ چونکە حەقیقەتی ڕێگری کردنە ، بۆیە دروست نییە پێش گلدانەوە وسجن کردنی سەر ببڕدرێت ، گەر ئەو کارە بکات ئەوا حەرامە خواردنی .

(7) وە " اللَّجنة الدائمة" بەسەرۆکایەتی ابن باز دەڵێن: (الغنمُ التي تشرَب من الماء النَّجس وتأكُل النجاسات، إذا كان ذلك يغلِبُ على شرابِها وأكْلها، فلا يجوز شُرْبُ لَبَنِها، ولا أكْلُ لحمها؛ لِنَهيِه صلَّى اللهُ عليه وسلَّم عن أكْلِ لُحومِ الجلَّالةِ، وهي: التي تتغذَّى من النَّجاسة). ((فتاوى اللجنة الدائمة- المجموعة الأولى)) (22/300). 
واتە: ئەو مەڕەی کەئاوی پیس دەخواتەوە وشتی پیس دەخوات ، گەر ئەو شتە پیسانە زۆربەی خواردن وخواردنەوەکەی بێت ، ئەوا دروست نی یە شیری بخورێتەوە ، وگۆشتی بخورێت ، لەبەر ڕێگری پێغەمبەر صلَّى اللهُ عليه وسلَّم لە خواردنی گۆشتی جەلالە ، ئەوەش ئەوەیە کەبەپیسی دەژی .

(8) رواه أبو داود (3786)، والترمذي (1825)، والنَّسائي (4448)،، وأحمد (1/226) (1989) واللفظ له. قال الترمذيُّ: حسن صحيح، وصحَّحه ابنُ دقيق العيد في ((الاقتراح)) (107)، وقال ابن حجر في ((فتح الباري)) (9/564): على شرطِ البخاريِّ في رجاله، وصحَّح إسنادَه أحمد شاكر في تحقيق ((مسند أحمد)) (3/307)، وصحَّحه الألبانيُّ في ((صحيح سنن أبي داود)) (3719)، والوادعي على شرط مسلم في ((الصحيح المسند)) (664).

(9) رواه أبو داود (3811)، والنَّسائي (4447)، وأحمد (2/219) (7039). حسَّن إسنادَه ابن حجر في ((فتح الباري)) (9/564)، ووثَّق رجالَه الهيثميُّ في ((مجمع الزوائد)) (4/266)، وصحَّح إسنادَه أحمد شاكر في تحقيق ((مسند أحمد)) (6/12)، وقال الألبانيُّ في ((صحيح سنن أبي داود)) (3811): حسن صحيح.

(10) ((سبل السلام)) للصنعاني (4/77، 78)، ((السيل الجرار)) للشوكاني (ص: 728).

(11)  ابن قدامة دەڵێت: (تزولُ الكراهةُ بحَبسِها اتِّفاقًا، واختُلِفَ في قَدْرِه). ((المغني)) (9/414).
واتە: بەکۆدەنگی کەراهەتەکەی بەسجن کردنی نامێنێت ، وبۆچوونی جودا هەیە لەبارەی ماوەی سجن کردنەکەیەوە.

(12)  ابن تيميَّة دەڵێت: (فإنَّ الجلَّالةَ التي تأكُلُ النَّجاسةَ قد نهى النبيُّ صلَّى اللهُ عليه وسلَّم عن لَبَنِها، فإذا حُبِسَت حتَّى تطيبَ، كانت حلالًا باتِّفاقِ المُسلمينَ؛ لأنَّها قَبْل ذلك يظهَرُ أثر النَّجاسة في لَبَنِها وبَيضِها وعَرَقِها، فيظهر نَتْنُ النَّجاسةِ وخَبَثِها، فإذا زال ذلك، عادَتْ طاهرةً؛ فإنَّ الحُكمَ إذا ثبَت بعلَّةٍ، زال بزَوالِها) ((مجموع الفتاوى)) (21/618).

واتە: جەلالە ئەوەی که پیسی دەخوات پێغەمبەر صلَّى اللهُ عليه وسلَّم ڕێگری کردووە لەخواردنەوەی شیرەکەی ، جا گەرسجن بکرێت تاوەکو پاک دەبێتەوە ، ئەوا حەڵاڵە بەکۆدەنگی موسوڵمانان ؛ چونکە پێش ئەوە شوێنەواری پیسی بەسەر شیر وهێلکە وعەرەقەکەی دەردەکەوت ، بۆنێکی پیسی لێ دەهات ، جا گەر ئەو بۆنە نەما ، ئەوا دوو بارە پاک دەبێتەوە ؛ چونکە حوکم گەر بەسترابوو بەعیلەت وهۆکارەوە ئەوا بەنەمانی ئەمیش نامێنێت .

(13) ((مجموع الفتاوى)) لابن تيميَّة (21/618)، ((كشاف القناع)) للبهوتي (6/194).

(14) وە " أبو حنيفة " کاتێکی بۆ دیاری نەدەکرد ، وەهەندێ لەحەنەفیەکان ماوەیان داناوە بەشێوەیەک :
بۆ مریشک بەسێ ڕۆژ دیاریان کردووە ، وبۆ مەڕ چوار ڕۆژ ، وبۆ مانگ و وشتر دە ڕۆژ. ((حاشية الطحطاوي)) (ص: 22)، ((حاشية ابن عابدين)) (1/223)، ((المبسوط)) للسرخسي (11/217)، ((بدائع الصنائع)) للكاساني (5/40).

(15) لەلای ئەوان عادەت وایە : پیسی بەسجن کردنی وشتر بۆ ماوەی چل ڕۆژ ئەوکات پاک دەبێتەوە ، وبۆ مانگا سی ڕۆژ ، وبۆ مەڕ حەوت ڕۆژ ، وبۆ مریشک سێ ڕۆژ ، زۆر جار وایه پیسی بەم ماوانە نامێنێت ؛ خۆ ئەگەر بەکەم تر لەم ماوانە پیسیەکە نەما ئەوا کەڕاهەتەکەش نامێنێت ، وئەگەر لانەچوو ئەوا کەڕاهەتەکەش هەر دەمێنێت تاوەکو شوێنەواری پیسیەکە نامێنێت بەزیاد کردنی ماوەی تر بۆی. 

 النوويُّ دەڵێت: (قال أصحابنا: ولو حُبِسَت بعد ظهورِ النَّتْن وعُلِفَت شيئًا طاهرًا، فزالت الرائحةُ ثم ذُبِحَت، فلا كراهةَ فيها قطعًا، قال أصحابنا: وليس للقدْرِ الذي تُعلَفُه من حدٍّ، ولا لزمانِه مِن ضَبطٍ، وإنَّما الاعتبارُ بما يُعلَمُ في العادة أو يُظَنُّ أنَّ رائحةَ النَّجاسةِ تَزولُ به) ((المجموع)) (9/29)، وينظر: ((روضة الطالبين)) للنووي (3/278).
واتە: هاوەڵانمان دەڵێن: گەر سجن بکرێت دوای دەرکەوتنی پیسی وبۆنی ناخۆش لەسەری ، وئاڵفی پاکی پێ بدرێت ، وپیسیەکە نەمێنێت ودواتر سەرببڕدرێت ، ئەوا بەهیچ شێوەیەک کەڕاهەتی نی یە ، هاوەڵانمان دەڵێن: ماوەی ئاڵف دان کاتێکی دیاری کراوی بۆ نییە تاوەکو بوترێت ئەوەندە ڕۆژە ، بەڵکو عادەتەن چۆنە یاخود گومانی ئەوە ببرێت بۆۆنەکەی نەماوە.

(16)  ابن حزم دەڵێت: (فإذا قطَعَ عنها أكلَها فانقطَعَ عنها الاسمُ حلَّ أكلُها، وألبانُها، وركوبُها). ((المحلى بالآثار)) (6/85).
واتە: گەر پیساییەکەی پێوە نەما ئەوا ناوی جەلالەی لەسەر لادەچێت وحەڵاڵ دەبێت خواردنی گۆشت وشیری ، وسوار بوونیشی .
(17) ((المبسوط)) للسرخسي (11/217).

(18) ((المبسوط)) للسرخسي (11/217).